डा. सिर्जना भण्डारी
अहिलेको लोकप्रिय नारा 'समृद्ध नेपाल र सुखी नेपाली' लाई व्यवहारमा उतार्न सर्वप्रथम विकास तथा समृद्धिको बाटो समात्नु आवश्यक हुन्छ । विकास तथा समृद्धि कुनै एक क्षेत्रको मात्र उन्नती तथा प्रगती नभई, यो एक बहुआयामिक प्रक्रिया हो, जसले राजनीतिक, आर्थिक तथा सामाजिक क्षेत्रका समग्र पक्षहरुलाई समेटेको हुन्छ । विकासले जनताका जीवनयापनका प्राथमिक आवश्यकताहरुः गाँस, आवास, कपास, शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, रोजगारी तथा सहज जीवनयापन आदिमा समृद्धि र समान वितरणको सिद्धान्तलाई आत्मसाथ गरेको हुन्छ । विकास तथा समृद्धिका क्रममा आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, वातावरण तथा पर्यावरणमा कुनै हानी–नोक्सानी नपुर्याइकन विकास प्रक्रियालाई निरन्तरता दिइराख्नु दिगो विकास हो ।
संसारको सवभन्दा पुरानो पेशा मानिदै आएको कृषि जुन विगत देखि हालसम्म जीवनयापनकासाथै विकास तथा समृद्धिको प्राथमिक पक्ष रहंदै आएको छ । विगतमा कृषि उत्पादन जीवन निर्वाहकालागि गरीने भएपनि १९औं र २०औं शताब्दीमा विश्वमा आएका राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक बदलावकाकारण कृषि उत्पादनको स्वरुपमा पनि ब्यापक परिवर्तन आउन गई अझ परिस्कृत भएको छ । तसर्थ, समृद्धिउन्मुख तथा परिवर्तनको संक्रमणकालीन अवस्थामा रहेको, अर्थतन्त्रका अन्य बलिया पूर्वाधार नभएको र कोरोना महामारीकाकारण निकट भविश्यमा आईपर्न सक्ने सम्भावित खाद्यान्न संकटको असहज अवस्थामा नेपालको दिगो विकास तथा समृद्धिकालागि कृषि क्रान्ति अपरिहार्य भएको छ । यसकासाथै, वर्तमान अवस्थामा, विश्वभरी नकारात्मक प्रभाव पारीरहेको कोरोना महामारी र यसले ल्याएको आर्थिक मन्दीकाकारण ठूलो संख्यामा वैदेसिक रोजगारमा गएका युवाहरु लकडाउनको समाप्ति पश्चात स्वदेश फर्किने निश्चितप्राय छ । यसरी विदेशमा विभिन्न क्षेत्रका कामहरुमा सम्लग्न भएका अनुभवी युवाहरुको ज्ञान तथा सीपको उचित उपयोग र उनीहरुको प्रभावकारी तथा सफल व्यवस्थापन गर्न पनि कृषि क्रान्ति नै एकमात्र सरल र सहज उपाय बन्नसक्छ ।
कृषि क्रान्तिको पृष्ठभूमि
राजनीतिक क्रान्ति, आर्थिक क्रान्ति, सामाजिक क्रान्ति, सांस्कृतिक क्रान्ति आदि क्रान्तिका आयामहरु हुन् । कृषि क्रान्ति आर्थिक क्रान्तिको एक अंश हो । कृषिक्षेत्रसंग सम्बन्धित समग्र पक्षहरुको द्रुततर विकास तथा समृद्धि नै कृषि क्रान्ति हो । कृषि क्रान्तिका विभिन्न प्रकारहरु छन्ः हरित क्रान्ति (खाद्यान्न, नगदेबाली तथा तरकारी उत्पादन), श्वेत क्रान्ति (दुग्ध उत्पादन), लाल क्रान्ति (मासु उत्पादन), सुनौलो क्रान्ति (मह तथा फलफूल उत्पादन), रजत क्रान्ति (अण्डा/कुखुरा उत्पादन), नीलो क्रान्ति (माछा उत्पादन), पहेंलो क्रान्ति (तेलहन उत्पादन) आदि । कृषि क्रान्तिले विश्वमा सन् १९४० को दशक देखि १९७० को दशकसम्म कृषि उत्पादनमा वृद्धि गर्ने र नयाँपन ल्याउने क्रममा गरीएका अनुसन्धान, अन्वेषण, विकास, प्रविधि प्रयोग तथा हस्तानतरणद्धारा द्रुततर रुपमा गरीएको कृषि क्षेत्रको विकासको अवस्था अवगत गराउँछ । दोस्रो विश्वयुद्धपछि जनसंख्या वृद्धिदर उच्च भएको र साविकको कृषि उत्पादनले धान्न नसक्ने अवस्थाकाकारण सन् १९४० को दशकमा कृषि उत्पादन बढाउन वैज्ञानिक खोजको प्रारम्भ भयो । खोजका क्रममा हरित क्रान्तिका जन्मदाता अमेरिकी वैज्ञानिक नरमन बोरलगले सर्वप्रथम मेक्सिकोमा रोग निरोधक र उच्च उत्पादन दिनसक्ने (एच.वाइ.भी.) गहुँको उन्नत बीउ विकास गरे र क्रमशः मकै, धान तथा नगदे वालीहरुका उन्नत बीउहरु विकास गरीए । कृषि उत्पादन बढाउन विकसित मुलुकहरुले सन् १९४० र विकासोन्मुख मुलुकहरुले १९६० को दशक देखि यी बीउहरुबाट कृषि उत्पादन शुरु गरे जसबाट विश्वमा कृषि क्रान्तिको युग शुरु भयो ।
नेपाल, कृषि अर्थतन्त्रमा आधारीत, कृषि उत्पादनमा प्रसस्त सम्भावना भएको, विकाशोन्मुख, ग्रामीण, पहाडी राज्य हो । कृषि उत्पादनको उच्च सम्भावनाका बावजुद हालसम्म केही सकारात्मक प्रयास बाहेक हाम्रो कृषि प्रणाली पारम्परीक र जीवननिर्वाहमा सीमित छ अर्थात यो प्रभावकारी तथा उत्पादनमुखी बन्न सकेको छैन । सन् १९८० को दशकसम्म कृषि उत्पादन निर्यात गर्ने हाम्रो मुलुक आज अधिकांश कृषि उत्पादन आयात गरीरहेको छ । विगतमा उत्कृष्ट नीति तथा कार्यक्रम र तिनको प्रभावकारी कार्यान्वयन अभावकाकारण राज्य प्राकृतिक रुपमा सम्पन्न र समृद्धिको प्रसस्त सम्भावना हुँदाहुँदै जनताहरु विपन्नताको जीवन जीउन बाध्य हुनुपरेको तितो यथार्थमा वदलावको संकेत देखिएको छ । राज्यले कृषि क्षेत्रलाई प्रमुख प्राथमिकतामा राखेको छ र संघीय, प्रादेशिक तथा स्थानीय सरकारहरुका
नीति तथा कार्यक्रमहरुमा पनि कृषि क्षेत्रले प्राथमिक स्थान पाएको छ । कृषि क्षेत्रको प्रभावकारी विकासकालागि यि तीन सरकारद्धारा ल्याइएका र ल्याइने नीति तथा कार्यक्रम र कृषि क्षेत्रको दिगो विकासको व्यवहारीक पक्ष अझ स्पस्ट हुनुपर्दछ ताकी वास्तविक किसानहरुले कसरी कृषि उत्पादन गर्ने तथा बढाउने बारेका व्यवहारीक कार्ययोजना सजिलै बुझ्न सकुन् किनकी कृषि एक महत्वपुर्ण तर जटिल पेशा र वहुआयामिक प्रक्रिया हो, यसको विकासकालागि विभिन्न पक्षहरुको सहकार्यता र विभिन्न श्रोत साधनहरुको संगमको आवश्यकता पर्दछ । विश्वले कृषिको महत्व बुझेर यसकै माध्यमबाट विकास तथा समृद्धि हासिल गरेको दशकौं भैसक्यो तर हामी अझै शुरुकै अवस्थामा छौं । हाम्रा छिमेकी भारत र चीन यसको अब्बल उदाहरण हुन् । तसर्थ, नेपालमा कृषि क्रान्ति ल्याउने अभियानमा आन्तरीक प्रयाससंगसंगै विश्व अर्थतन्त्रमा उदीयमान हाम्रा यी दुई छिमेकी राष्ट्रहरुले अपनाएका कृषि क्रान्तिका मोडलहरुको अध्ययन र अनुसरण गर्नु समयसापेक्ष हुन्छ । समान भूगोल, हावापानी, वातावरण तथा पर्यावरण भएको अवस्थामा हाम्रो अनुकुल हुने मोडलहरु अनुसरण तथा हस्तानतरण गरेर कृषिको द्रूत विकासमा अगाडि बढ्न सकिन्छ ।
भारत तथा चीनको कृषि क्रान्तिको
पृष्ठभूमि
राजनीतिक उतारचढाव र विभिन्न समस्याकाकारण सन् १९६० सम्म भारत आयातीत खाद्यान्नमा (खासगरी अमेरीकाबाट आयातीत गहुँ) निर्भर थियो र आयातमा आइपर्ने विभिन्न समस्याकाकारण बारम्बार अनिकाल तथा भोकमरीको चपेटामा आइरहन्थ्यो । डा.एम.एस. स्वामीनाथमको नेतृत्वमा १९६० को दशकमा भारतमा खाद्यान्न उत्पादन बढाउने उदेश्यले तीन प्रान्त– पञ्जाव, हरयाणा र उत्तरप्रदेशमा रोग निरोधक क्षमतायुक्त उन्नत बीउबाट सर्वप्रथम गहुँको र क्रमशः धान, मकै, नगदे बालीहरुको उत्पादन शुरु गर्यो र कुल खाद्यान्न उत्पादनमा सोचे भन्दा बढी सफलता हासिल गर्यो । त्यस्तै, राजनीतिक उतारचढाव र पर्याप्त खाद्यान्न अभावकाकारण चीनले पनि सन् १९५९–१९६१ मा भयाबह भोकमरीको महामारी बेहोर्यो । देशब्यापी भोकमरीको दुष्चक्रमा चार करोड मानिसहरुले ज्यान गुमाएका थिए । भोकमरीको दर्दनाक पिडापछि चीनमा कृषि क्रान्ति ल्याउने उदेश्यले समग्र कृषि विकासलाई प्रमुख प्राथमिकतामा राखीयो र कृषि उत्पादन बढाउन सन् १९६३ मा कृषिका सफल मोडलहरुबाट सिकौं भन्ने अभियानकासाथै कृषकहरुलाई प्रोत्साहन र अनुदान दिने नीति लिइयो । चीनमा सन् १९७८ सम्म ९५ प्रतिशत जनता गरिवीको रेखामूनि थिए तर अहिले कुल एक अर्व ३७ करोड जनसंख्यामा दुई करोड मात्र गरिवीको रेखामूनि छन् । सन् २०२० अन्त्य सम्ममा चीनले पूर्ण रुपमा गरिवी निवारण गर्ने लक्ष्य लिएको छ । तसर्थ, आज हामीले देखेको सम्पन्न चीनको सम्पन्नताको इतिहास त्यति लामो छैन जुन हाम्रालागि गहकिलो सकारात्मक सन्देश बन्नसक्छ कि आँट, इच्छाशक्ति, सहि नेतृत्व
र प्रभावकारी व्यवस्थापन भए छोटै समयमा देशमा विकास तथा समृद्धि ल्याउन र जनताको जीवनस्तर उकास्न सकिन्छ ।
कृषिक्षेत्रको विकास गर्ने क्रममा हरित क्रान्तिको उच्च सफलतापछि भारत र चीनले कृषिको क्षेत्र र दायरा बढाउँदै क्रमशः श्वेत क्रान्ति, लाल क्रान्ति, सुनौलो क्रान्ति, रजत क्रान्ति, नीलो क्रान्ति, पहेंलो क्रान्ति आदिमा पनि क्रान्ति आयो जसबाट कृषि उत्पादनमा आत्मनिर्भर हुनुकासाथै वचत भएका कृषि उत्पादनको निर्यात समेत शुरु गरेका थिए । हालको तथ्याङ्कमा दुध, दलहन र मसला उत्पादनमा भारत विश्वमा पहिलो स्थानमा छ भने खाद्यान्न, फलफूल तथा तरकारी र माछा उत्पादनमा चीन पहिलो र भारत दोस्रो स्थानमा रहेको छ । कृषि क्रान्तिको सफलताले भारत र चीनको अर्थतन्त्र र औधोगीक विकासमा समेत महत्वपूर्ण योगदान पुग्यो जसकाकारण आज चीन विश्वको दोस्रो र भारत छैंठौ ठूलो अर्थतन्त्र बन्न पुगेको छ ।
भारत र चीन लगायत एशियाका अन्य राष्ट्रहरुले पनि कृषि क्रान्तिको अभियान हुरु गरेका थिए र कृषि उत्पादन बढाउनकालागि कृषिक्षेत्रलाई प्राथमिकतामा राखी विश्वमा सफल भएका र आफ्नो अनुकुल हुने मोडलहरु प्रयोगमा ल्याएका थिए, जस्तै–
1.
प्रभावकारी नीति तथा कार्यक्रमहरुको कार्यानवयन,
2.
भूमिसुधार व्यवस्था,
3.
गहन अनुसन्धान तथा अन्वेषण,
4.
नयाँ–नयाँ मिसिन तथा प्रविधिहरुको विकास,
5.
सिंचाइका लागि ठूला– साना नहर निर्माण,
6.
मल उद्योगको स्थापना,
7.
किटनासक औषधीहरुको प्रयोग,
8.
सरकारी सहयोग र सहकारीको पहलमा साना–मझौला–ठूला कृषि फार्म तथा हरीतगृहहरुको स्थापना तथा संचालन,
9.
कृषि तथा ग्रामीण पूर्वाधार निर्माण,
10.
अत्याधुनिक कृषि औजारहरुको प्रयोग (खनजोत गर्ने, बीउ छर्ने, बिरुवा रोप्ने, गोडमेल गर्ने, सिंचाइ गर्ने, मल हाल्ने, झार ओखल्ने तथा मार्ने, किटनासक औषधी छर्ने, बाली काट्ने, हार्भेस्ट गर्ने, भण्डारण गर्ने, प्रशोधन गर्ने, चिस्यान गृह, आदि),
11.
किसान भ्रमण व्यवस्था,
12.
कोटा व्यवस्था,
13.
कृषि ऋण तथा अनुदानको व्यवस्था,
14.
कृषि बीमा व्यवस्था,
15.
समग्र शिक्षा नीतिमा सुधार (हरेक ग्रयाजुएट विद्यार्थीले केही वर्ष ग्रामीण क्षेत्रको विकासका सम्भावना र चुनौतीहरुमा अनुसन्धान गर्नुपर्ने),
16.
व्यवसाइक तथा प्रभावकारी कृषि शिक्षा तथा तालिमको व्यवस्था आदि प्रक्रियाहरु अपनाइएका थिए ।
कृषि क्रान्ति गर्नकालागि हाल नेपालमा सवै किसिमले अनुकुल तथा बाध्यात्मक वातावरण बन्दै गैरहेको छ । यसकालागि अर्थतन्त्रको तीनखम्बे नीति अनुरुप- सरकार, नीजि र सहकारी क्षेत्रहरुले स्वदेशमै रहेका अर्ध तथा पूर्ण बेरोजगार युवाहरु, घरधन्दा सकेर अतिरीक्त समयमा काम खोजीरहेका शहर तथा ग्रामीण क्षेत्रका महिलाहरु र कोरोना महामारीले ल्याएको आर्थिक मन्दिकाकारण विदेशबाट स्वदेश फर्किएका तथा फर्कने क्रममा रहेका कृषि ज्ञान तथा सीप भएका युवाहरु, अनुभवी कृषि विषेशज्ञ तथा प्राविधिज्ञहरुलाई नीतिवद्ध किसिमले परिचालन गर्नु पर्दछ । यस महान अभियानमा सरकार तथा सम्बन्धित निकायहरु मात्रको प्रयत्न तथा समलग्नता अपर्याप्त हुनेहुनाले कृषिक्षेत्रको विकासमा सक्रिय विभिन्न स्वदेशी तथा विदेशी संस्थाहरुसंग सहकार्य गरेर अगाडि बढ्नु वुद्धीमानी हुन्छ ।
ध्यान दिनुपर्ने महत्वपूर्ण पक्षहरु
असमान विकास तथा वातावरणीय चुनौती कृषि क्रान्तिमा ध्यान दिनुपर्ने महत्वपूर्ण पक्ष हो । कृषि क्रान्तिले खाद्यन्नमा आत्मनिर्भर, निर्यातबाट विदेशी मुद्रा आर्जन, जनताको जीवनस्तरमा सुधार, रोजगारी सिर्जना, मजबुत अर्थतन्त्र हुनुकासाथै विकासमा नयाँ–नयाँ अवसरहरु प्राप्त गर्न सकिने भएपनि साथसाथै आउने चुनौतीहरु- विकासमा असमानता र पर्यावरणीय ह्रास नहुने तथा कम गर्ने नीति अपनाउनु पर्दछ । असन्तुलीत क्षेत्रीय विकासकाकारण शहर र ग्रामीण विकासमा असमानता, धनी र गरिवबीच फराकिलो अन्तर, आय तथा सुविधा वितरणमा असमानता आउन नदिन सबै क्षेत्रका सम्भावना अध्ययन गरेर राष्ट्रब्यापी विकास अभियान शुरु गर्नुपर्छ र महिला, पुरुष, यूवा, प्रौढ सबैलाई विकासकार्यमा लाग्ने बराबर अवसर र प्रेरणा दिनुपर्छ ।
पर्याप्त अध्ययन तथा अनुसन्धान नगरी र सावधानी नअपनाइ जमीनको अत्यधिक प्रयोग, किटनासक तथा झार मार्ने विषाधीको प्रयोग, रासायनिक तथा सिन्थेटीक मलको प्रयोग, प्रतिकुल सिंचाइ पद्धती, हरीत गृह तथा चिस्यान गृह निर्माण आदिकाकारण विश्वले अपुरणीय वातावरणीय र पर्यावरणीय क्षति तथा चुनौतीहरु झेलिरहेको छ, जसले वर्षेनी पृथ्वीको तापमान बढाउनुकासाथै मानव तथा जीव स्वास्थ्य, हावा, पानी, माटो, जैविक विविधता, प्राकृतिक जंगली जीवनमा नकारात्मक प्रभाव, भूमिगत पानीका श्रोतहरु प्रदुषित हुनुकासाथै संचीतीमा ह्रास आएको छ । तसर्थ यस्ता चुनौतीहरुबाट बच्न पर्याप्त अध्ययन, अनुसन्धान गरी कृषकहरुकालागि चेतना अभिवृद्धि र आवश्यक तालिम तथा प्रशिक्षणका कार्यक्रमहरु ल्याउनु पर्दछ । विश्वमै, कृषि विकासको पछिल्लो चरणमा परिमाणमा भन्दा गुणस्तरमा जोड र जैविक खेतीलाई प्राथमिकता दिइंदै आइएको छ । कृषिक्षेत्रका विशेषज्ञहरुका अनुसार नेपालको भू–बनोट, हावापानी, पर्यावरण आदि जैविक खेतीकालागि अति उपयुक्त मानिएको छ ।
