नयाँ नेपाल र महिला सशक्तीकरण

सिर्जना भण्डारी

हामीले महिला सम्बन्धी मुद्धा तथा वहसहरु जसरी र जहाँबाट उठान गरे पनि आखिर ति सबै पक्षहरुको अन्तिम विन्दु भनेको महिला उत्थान तथा महिला विकास नै हो । महिला विकास तब भएको मानिन्छ जब महिलाहरु राज्यका सबै तह र तप्काहरुमा सकि्रय हुन्छन्, सम्पूर्ण रुपमा सक्षम तथा सशक्त हुन्छन् र पुरुष सरह देश र समाजको विकास निर्माणमा समान भुमिका निर्वाह गर्दछन् । यि पक्ष तथा तहहरुमा महिलाहरुको सहमागिता जुटाउन महिला सशक्तीकरणको आवश्यकता पर्दछ । महिलाहरुलाई हरेक किसिमले रुपमा सक्षम बनाउनु र उनीहरुमा आत्मविश्वास बढाउनु नै महिला सशक्तीकरण हो । २१ औं सताब्दीको परिवर्तित विश्वमा महिला विकासका सन्दर्भमा, महिला सशक्तीकरण सर्वाधिक चर्चित विषयका रुपमा रहेको छ । महिला सशक्तीकरण ले नै महिलासंग सम्बन्धीत अन्य मुद्धाहरु - महिला समानता तथा समता, महिला आरक्षण, महिला अधिकार आदि समेटेको हुन्छ । महिला सशक्तीकरणका औजारहरु विभिन्न छन् जस्तै कानुनी, सामाजिक तथा सांस्कृतिक, राजनीतिक, आर्थिक, शैक्षिक आदि । आर्थिक र शैक्षिक रुपले गरिव मुलुक नेपालका सिमान्त महिलाहरु समेत समेटिने गरी यि उल्लेखीत पक्षहरुमा महिलाहरुका हक र अधिकार सुरक्षित गराउन सकेको खण्डमा मात्र महिलाहरुको सशक्तीकरण गर्न सकिन्छ ।

हाल नेपाल सबै दृष्टिकोणबाट संक्रमणको अवस्थामा छ । यस दौरानमा महिला सम्बन्धी थुप्रै मुद्धाहरु विभिन्न सजिला र अप्ठ्यारा संक्रमणहरुबाट गुजि्रदै चरम उत्कर्षतिर अघि बढिरहेका छन् । हालको सबभन्दा चर्चित विषय नयाँ बन्ने संबिधानमा महिलाहरुका हक अधिकार कसरी समेटीनु पर्छ भन्ने रहेको छ । संबिधान तथा ऐन कानुनहरुमा धारा-उपधारा लेख्ने काम कानुनविदहरुको हो, हामी आम महिलाहरु केवल एति मात्र भन्न सक्छौं कि- संबिधान देशको मुल कानुन हो, कानुन न्यायीक उपचार दिने पद्धति हो । मानव अधिकारका लागि समबेदनशिल रहेको एक्काइसौं सताब्दीमा यस्तो संबैधानिक संस्था सम्पूर्ण रुपमा सबैका लागि समान उपचार दिन सक्ने खालको हुनु पर्दछ । तसर्थ अब बन्ने नयाँ संबिधानमा सामाजिक, सांस्कृतिक र धार्मिक पक्षहरुमा विचलन नआउने गरी विना भेदभाव हरेक पक्षहरुमा पुरुष सरह महिलाहरुको हक-अधिकार सुरक्षित गराइनु पर्दछ । यो महिला सशक्तीकरणको कानुनी पाटो हो । 

त्यस्तै 'शिक्षा', शिक्षा महिला सशक्तीकरणको अर्को महत्वपूर्ण पाटो तथा औजार हो । केहि दशक अघि सम्म गास, वास र कपास यि तिन चिजहरुलाई मानिसका आधारभूत आवश्यकता मान्ने गरिन्थ्यो र आजको मानव अधिकारको यूगमा शिक्षा र स्वास्थ्यलाई पनि मानिसका आधारभूत आवश्यकतामा समावेश गरिएका छन् । यि पाँच आधारभूत तत्वहरुलाई तत्कालीन र दीर्घकालीन गरी दुइ किसिममा विभाजन गर्न सकिन्छ । शिक्षा सशक्तीकरण र बिकासको दीर्घकालिन आधारभूत औजार हो । शिक्षा चेतनाको जननी हो र चेतना ज्ञानको सार हो । एउटा प्रसिद्ध भनाइ छ - 'एउटा पुरुष शिक्षित छ भने, उ एक्लो शिक्षित हुन्छ र एउटी महिला शिक्षित छिन भने परिवार नै शिक्षित हुन्छ' । यो अति सान्दर्भिक र गहकिलो भनाइ हो जुन सदा सत्य रह्यो, छ र रहनेछ । महिला अर्थात आमा शिक्षित छिन् भने भान्सा तथा खाना सफा हुन्छ जसको सीधा सम्बन्ध स्वास्थ्यसंग रहेको हुन्छ, भविश्यका कर्णधार बालबालिकाहरुको हेरविचार सन्तुलित रुपमा हुन्छ, परिवार र समाज सभ्य हुन्छ, सभ्यताले दाइत्व र कर्तब्य बोध गराउँदछ, र असल तथा स्वाबलम्बी बन्न सिकाउंछ । तसर्थ नयाँ नेपालमा महिला सशक्तीकरण तथा महिला विकासका लागि सरकारी, गैरसरकारी, गैर आवासिय नेपाली तथा नेपाल र नेपालीलाई मायाँ गर्ने गैर नेपालीहरु आदि सबैले नेपाल र नेपालीहरुको विकास तथा उत्थानको दीर्घकालीन जग खडा गर्नका लागि शिक्षालाई पहिलो प्राथमिकता प्रदान गर्नु पर्दछ र यस कार्यमा कसैको दुइमत रहनु हुँदैन ।

हाल नेपाली बृतमा बहुचार्चित रहेको मुद्धा महिला आरक्षणको सम्बन्धमा प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रुपमा थुप्रै बहस भैरहेका छन । निसंदेह महिला आरक्षण महिला सशक्तिकरणमा महत्वपूर्ण स्थान राख्ने विषय हो । कूल जनसंख्याको ५० प्रतिशत भन्दा बढी महिलाहरुको जनसंख्या रहेको अवस्थामा ३३ प्रतिशत मात्र नभई समानुपातिक रुपमा हेर्ने हो भने ५० प्रतिशत नै महिला सहभागिताका लागि छुट्याइनु पर्ने हो । तर म एक महिला भएरै पनि इमान्दारीपूवर्क भन्नु पर्दा यहि ३३ प्रतिशत पनि थेग्ने सामर्थ्य हामी महिलाहरुसंग छैन । आरक्षण त्यस्तो प्रकि्रया हो जसले हाम्रो भाग त सुरक्षित गरी दिन्छ तर त्यसको उपयोग हामी आफैले गर्नु पर्छ । एउटा प्रश्न हामी आफैले आफूलाई सोधौ कि- हामी मध्ये कति महिला यस्ता छौ होला जसले उक्त भागको उपयोग अरुले खोट नलगाउने गरी सफलतापूवर्क गर्न सक्छौ ? मानी लिउकी हामी आरक्षण भित्र पर्यौ र हामीलाई कुनै ओहोदा सम्हाल्न दिइयो, यो अवस्थामा हामी दंग पर्दै ओहोदा सम्हाल्न जाने कि त्यो भन्दा अघि आफ्नो योग्यता र सामर्थ्य हेर्ने ? यदि हामी उक्त ओहोदाको लागि योग्य छैनौ भने त्यस्तो ओहोदा पाएर के गर्ने ? हामी आफ्नो योग्यताको परिक्षण आफैले पनि गर्न सक्छौ । सबै महिला दिदी बहिनीहरुले मन मनै आफ्नो मूल्यांकन गर्नु होस् त ! आफू के का लागि र के गर्न सक्षम हुनुहुन्छ अनि त्यस काम प्रति आफूमा कत्तिको आत्मविश्वास छ ? यदि हामीमा सामर्थ्य र आत्मविश्वास छैन भने ३३ प्रतिशत को त के कुरा त्यो भन्दा कम प्रतिशत दिए पनि हामी त्यसको व्यवहारिकरुपले परिपूर्ति गर्न सक्दैनौं र यदि हामीमा सामर्थ्य र आत्मविश्वास छ भने ५० प्रतिशत नै पनि हामी सफलतापूर्वक सम्हाल्न सक्छौं । तसर्थ अव सर्वप्रथम हामीले आफैलाई सक्षम र योग्य बनाउन तिर लाग्नु पर्दछ । यस्तो योग्यता, सामर्थ्यता र आत्मविश्वास दिलाउने एक मात्र औजार भनेको शिक्षा नै हो । शिक्षा, शिक्षा, केवल शिक्षा । शिक्षा र चेतना विना ठूलो भाग खोज्नु भनेको अध्यारोमा तिर हान्नु जस्तै हो जसको दिशा र गन्तव्य दुवै अदृश्य हुन्छ । 

मैले यहाँ महिला सशक्तीकरणलाई किन जोड दिएकी हुँ भने - आजभोलि प्रतिष्ठीत माहिलाकर्मीहरु पनि श्यालको हुईंयाँ झैं केबल महिला आरक्षण र समान महिला सहभागिताका पछाडि दौडीरहेका छन् र महिलाहरुको वास्तविक अवस्थालाई अनदेखा गरीरहेका छन् । उनीहरुले ठानेका छन् की आरक्षण पाए पछि त सब ठिक हुन्छ तर वास्तविकता भने यो होइन । यदि महिलाहरुमा योग्यता र आत्मविश्वास नै छैन भने यस्ता आरक्षण र सहभागिताका उदघोषहरुले महिला उत्धान होइन महिलाहरुमा अझ हिनतावोध र मानसिक रोग ननिम्त्याउला भन्न सकिन्न । तसर्थ अब बन्ने नयाँ सम्विधानमा आरक्षण र समान सहभागिाका विषय तथा मुद्दा संगसंगै महिला सशक्तीकरणलाई पनि उत्तिकै प्रभावकारी रुपमा उठाइनु र समावेश गराइनु पर्दछ ताकि भोलिका दिनहरुमा महिलाहरु पुरुषका प्रतिद्धवन्दी बन्न सकुन् र उनीहरुलाई आरक्षण रुपि वैषाखीको आवश्यकता नै नपरोस
।

'महिला विकास' र 'महिला र विकास'

सिर्जना भण्डारी

यि दुई वाक्य पढ्दा र सुन्दा उस्तै लाग्छन् तर यिनको शाब्दिक अर्थ भने फरक छ। 'महिला विकास' भन्नाले महिलासंग सम्बन्धित सम्पुर्ण पक्षहरुमा आउने सकारात्मक परिवर्तन भन्ने बुझिन्छ भने 'महिला र विकास' भन्नाले विकासका कार्यहरुमा महिलाहरुको भुमिका तथा सहभागिता भन्ने बुझिन्छ। आजको युगमा समाज र राष्ट्रको सर्बांगीण विकासका लागि विकासका हरेक पक्षहरुमा महिलाहरुको समान सहभागिता अपरिहार्य मान्ने गरिएको छ र यसका लागि महिला विकास पुर्बशर्त हो।


महिला विकास
क्षेत्र अनुसार विकासको अबधारणगत परिभाषा अनेक भए पनि विषयबस्तुसंग नजिक रहेर सन्दर्भ हेरी विकासको परिभाषा गर्नु सान्धर्भिक हुन्छ। यहाँ 'विकास' शब्द महिलासंग गाँसिएर आएको हुनालॆ महिलासंग सम्बन्धित सबै क्षेत्रहरुमा हुने इच्छाइएको बृद्धि तथा सकारात्मक परिबर्तनलाई नै यस सम्दर्भको अर्थात महिला विकासको अबधारणागत परिभाषा मान्न सकिन्छ। यस अर्थमा महिलासंग सम्बन्धित बिभिन्न क्षेत्रहरुमा भएका तथा आएका सकारात्मक परिबर्तन नै वास्तविक अर्थमा महिला विकास हो। विकास निरन्तर चलिरहने प्रकि्रया हो। मानव समाज निरन्तर रुपमा परिवर्तनशिल भएको कारण मानवसंग सम्बन्धित हरेक क्षेत्रहरुमा एक पछि अर्को विषयहरुले प्रबेस पाइरहेका हुन्छन् र विकास तथा परिबर्तनको निरन्तरता चलिरहन्छ। र दिन पर दिन बढ्दो जागरण सिको र आवश्यकताले विकासको परिभाषा र दायरालाई पनि फराकिलो पार्दै लगी रहेको हुन्छ।

महिला विकासको सन्दर्भलाई बिगत र बर्तमानमा तुलना गरेर हेर्ने हो भने यस बिच निकै ठुलो अन्तर पाइन्छ। बिगतमा महिला विकासका मुद्धाहरु केबल महिला स्वतन्त्रता र समानतामा मात्र सिमित थिए भने बर्तमान पस्थितीमा महिला विकासका दायरा निकै फराकिला भएका छन्। जसका कारण महिला बिकाससंग सम्बन्धित थुपै्र बिषय तथा मुद्धाहरु जस्तै- महिला स्वतन्त्रता, महिला समानता, महिला समता, महिला अधिकार, महिला सहभागिता, महिला आरक्षण, महिला सशक्तीकरण आदि महिला विकास अन्तर्गत समाबेस गरिएका विषयहरु हुन्। यसका साथै बदलिदो परिस्थितीसंगै एक पछि अर्को गर्दै निरन्तर नयाँ नयाँ बिषयहरु थपिदै गैरहेका छन्। गर्भपतनको अधिकार, आफ्नो शरीरमाथिको अधिकार, कुनै पनि सेवामा महिलाको अनिबार्य सहभागिता, आदि महिला विकासका नयाँ र जल्दा बल्दा मुद्धाहरु हुन्।

महिला विकासका प्रमुख र चर्चित मुद्धाहरु

बिगत देखि बर्तमान सम्म महिला विकाससंग सम्बन्धित प्रमुख र बहुचर्चित मुद्धाहरु निम्न रहेका छन्।

क) लैंगीक समानता

ख) लैंगीक समता

ग) महिला शसक्तीकरण

लैंगीक समानता

समानताको सिधा अर्थ बराबर हो। यस अर्थमा लैंगीक समानता भन्नाले महिला र पुरुष बिच समानता तथा समान अधिकार हुनु हो। लैंगीक समानता बृहत रुपमा हेर्दा के के कुरामा समानता र किन समानता भन्ने प्रश्न गहन हुन आउँछ।

के के मा समानता?

अवसर, अधिकार, जिम्मेवारी, श्रोतमा पहुँच, स्वाश्थ्य, न्याय, शिक्षा साथै आर्थिक, सामाजिक, राजनैतिक क्षेत्रहरुमा समान सहभागिता हुनु र पाउनु पर्ने आदि कुरामा समानता।

लैंगीक समता

समताको सिधा अर्थ अवस्था हेरी संरक्षण तथा आरक्षण प्रदान गर्नु हो। लैंगीक समता भन्नाले महिला र पुरुष विच वा महिलामहिला विच आवश्यकता दक्षता र क्षमताको आधारमा सोही अनुरुप अवसर पहुँच र नियन्त्रण प्रदान गर्नु भन्ने बुझिन्छ। लैंगीक समानतामा जस्तै लैंगीक समतामा पनि किन र कसरी समता गर्ने वा दिने भन्ने कुरा गहन हुन आउँछ।

किन समता?

समाजमा रहेका सम्पुर्ण ब्यक्ति वर्ग तथा समुदायहरुको योग्यता र क्षमता समान हुदैन। तसर्थ जस जसको जुन क्षेत्रमा जति दक्षता र क्षमता रहेको छ सोही अनुरुप कम क्षमता भएका तथा कमजोर महिला तथा पिछडीएका वर्गहरुलाई संरक्षण तथा आरक्षण दिई समान अवसर र पहुँच प्रदान गरी उक्त वर्गलाई राज्यको मुलधारमा ल्याउने काम लैंगीक समताको माध्यमबाट गर्न सकिन्छ। छोटकरीमा भन्नु पर्दा कमजोर वर्गलाई प्राथमिकता दिई अवसर प्रदान गर्नु नै समता हो।

महिला शसक्ततीकरण

शसक्ततीकरण भन्नाले सक्षम आत्मनिर्भर र पुर्ण सहभागी गराउनु भन्ने बुझिन्छ। महिला विकासको सन्दर्भमा महिलाहरुको चौतर्फी विकास नै महिला शसक्ततीकरण हो। महिलाहरुको चौतर्फी विकास भन्नाले समाज तथा राज्यका बिभिन्न पक्षहरुमा महिलाहरुको सहभागिता र पहुँचलाई अबगत गराउँछ। समाज तथा राज्यका बिभिन्न पक्षहरुमा महिलाहरुको जति बढि सहभागिता र पहुँच भयो उति नै महिला शसक्ततीकरण र महिला विकास हुदै जान्छ।

महिला विकासका पक्षहरु

महिला विकास अन्तर्गत मुख्य रुपमा निम्न चार पक्षहरु पर्न आउँछन्।

क) महिला र सामाजिक पक्ष (धार्मिक, सांस्कृतिक)

ख) महिला र आर्थिक पक्ष

ग) महिला र शैक्षिक पक्ष

घ) महिला र राजनीतिक पक्ष

- अन्य पक्षहरु- प्रसासनिक, पा्रबिधिक, न्यायीक आदि

महिलासंग सम्बन्धित यी बिभिन्न पक्षहरु मध्य बिभिन्न अध्ययन तथा अनुसन्धानहरुले शैक्षिक पक्षलाई महिला विकास, जागरण तथा शसत्तीकरण लागि पहिलो शर्तका रुपमा रहेको देखाएका छन्। शिक्षालाई उज्यालोको ज्योतिको रुपमा लिने गरिन्छ जसले महिलाहरुमा जागरण ल्याउनुका साथै शसत्तीकरण र सहभागिताका लागि सक्षम बनाउँछ। शिक्षा पछि दोस्रो शर्तमा रुपमा सामाजिक पक्षलाई लिने गरिएको पाइन्छ। महिला र पुरुष बिच गरिने र हुने सामाजिक भेदभाव तथा असमानतालाई प्राकृतिक र धार्मिक नभई समाजद्धारा बनाइएको कृतृम र एकपक्षिय नियम मान्ने गरिन्छ जो धर्म सस्कृति र परम्पराका आडमा जरा गाडेर रहेको छ। जब सम्म महिलाहरु यस्ता सामाजि कुरीतीहरुबाट मुक्त हुदैनन् तब सम्म महिला बिकास, जागरण, शसत्तीकरण र सहभागिता सहज हुन सक्दैन। समाजले महिलाहरुलाई दोस्रो दर्जाको नागरीकको रुपमा ब्यबहार गर्ने गर्दछ जबकी पुरुषको भन्दा कयौं गुणा बढि दोहोरो-तेहेरो जिम्मेवारी महिलाको काँधमा रहेको पाईन्छ। तेस्रो शर्तका रुपमा आर्थिक पक्षलाई लिइएको पाइन्छ। जब सम्म महिला आर्थिक रुपले आत्मनिर्भर र सम्पत्तिमा अधिकार सम्पन्न हुन सक्दैनन् तबसम्म महिला विकास, जागरण र सशक्तीकरणको काम सजिलै गर्न सकिदैन। महिलाहरुलाई आर्थिक रुपले आत्मनिर्भर बनाउन मुख्य रुपमा राज्यद्धारा नियम-कानुन र आर्थिक कि्रयाकलाप तथा कार्यक्रमहरुको प्रमुख योगदान रहेको हुन्छ। यस्ता कि्रयाकलाप तथा कार्यक्रमहरुलाई महिला मुखी तबरले निर्माण गरि सही ढंगबाट कार्यानवयन गर्नु र गराइनु पर्दछ। महिला विकास जागरण र सशक्तीकरणका सन्दर्भमा राजनीतिक पक्षलाई चौथो शर्तका रुपमा मानिएको छ। समाजमा राजनीतिलाई नीतिहरुको राजा मान्ने गरिन्छ। वास्तबमा राजनीति एक छुट्टै विषय नभएर यो बिभिन्न विषयहरुको समिश्रण हो। राजनीतिले नै समाज र देशलाई डोर्याएको हुन्छ। राजनीति कै माध्यमबाट समाज र देश चलाउने नीति नियम योजना कानुन आदि बन्दछन्। देश चलाउने यस्ता नीति नियम योजना कानुन बनाउने तहसम्म महिलाहरुको पहुच पुर्याइनु पर्दछ। तब मात्र बास्तविक रुपमा महिला हक-हित सम्बन्धि प्रभाबकारी नीति-नियम, योजना, कानुन र कार्यक्रम आदि सही ढंगबाट बन्न सक्छन् र राज्यका बिभिन्न अंगहरुमा महिला सहभागिता बढाउन र महिला विकास, जागरण, सशक्तीकरण सहज रुपमा गर्न गराउन सकिन्छ। यसैगरि प्राविधिक, प्रसासनिक, न्याइक आदि सहायक पक्षहरु समेतमा महिलाहरुको सहभागिता बढाउँदा उनीहरुको चौतर्फी बिकासमा थप योगदान पुग्नेमा कसैको दुई मत छैन। 

यि महिलासँग सम्बन्धित बिभिन्न पक्षहरु मध्य कुनै एक पक्षमा मात्र आएको सकारात्मक परिबर्तनलाई महिला बिकास र शसत्तीकरण भएको मान्न सकिदैन। वास्तवमा महिला विकास र शसत्तीकरण भनेको यि सबै पक्षहरुमा आउने सकारात्मक परिवर्तन तथा प्रगति हो जसले महिलाहरुलाई सामाजिक, आर्थिक, शैक्षिक, राजनीतिक, न्याइक, प्रसासनिक… आदि सबै किसिमले सक्षम र आत्मनिर्भर बनाउँछ।

महिला बिकासको इतिहास

सिर्जना भण्डारी

कुनै पनि विषयवस्तुको ऐतिहासिक नालीवेली जाने पछि बुझ्न र त्यसमाथि वहस गर्न सहज हुनुका साथै मजा पनि आउँछ । भनिन्छ कि अतित तथा इतिहास काँडा हो, यसले रुवाऊछ र बर्बाद गराउँछ । यो अवधारण भावनात्मक दृष्टिकोणले ठिक पनि होला तर परिवर्तन र विकासका सन्दर्भमा भने इतिहास मार्ग निर्देशक हो जसले सही ढङ्गबाट काम गर्न मार्गनिर्देस गर्दछ । इतिहास सत्य र अति वलवाल हुन्छ । यसले यूगौ-यूगका ठूला र महत्वपूर्ण घटना, परिवर्तन र विकासक्रमका दास्तानहरु समेटेको हुन्छ जसको सिको र अनुसरणबाट बर्तमानमा अगाल्नु पर्ने नीति-नियमहरुको निर्माण सहज बन्छ ।

यदि हामी भगवान मान्छौ भने प्रकृति भगवान हो । प्रकृतिले प्राणी र वनस्पतिलाई श्वास प्रस्वास तथा जिवन दिएको छ । प्राणीहरुमा विवेकशिल वर्ग मानव हो । मानवमा पुरुष र स्त्री दुइ जात छन् । वंश चलाउनका लागि प्रकृतिले पुरुष र स्त्रीका शारीरीक रुपमा केहि अंगहरु अलग किसिमले निर्माण गरेको छ । प्राकृतिक रुपमा शारीरीक भिन्नता बाहेक पुरुष र स्त्री हरेक किसिमले समान छन् तर सामाजिक तथा सास्कृतिक रुपमा र यस किसिमको मान्यता संसार भरिनै कहीँ छैन । आधुनिक विश्वका सबै देश समाज र संस्कृतिहरुमा महिला पछि परेका छन् र तिनलाई पुरुषलाई भन्दा असमान ब्यवहार गरिन्छ । अरु त अरु विभिन्न पुरातात्वीक अध्ययनहरुले प्रमाणित गरीसकेका इसापूर्व करीब ३५०० वर्ष अघिको हिन्दु समाजको रामायण र इसापूर्व करीब ३३०० वर्ष अघिको महाभारतमा समेत (यस यूगलाई हिन्दुधर्म अनुसार तेत्रा र द्ववापर यूग अर्थात भगवानको यूग भनिन्छ) सिता, द्रौपदी र अन्य स्त्रीहरुको अवस्था, वहुविवाह, पुरुषको महत्व, अधिकार आदिबाट समेत महिलाहरुको अवस्था सहजै थाहा पाउन सकिन्छ । यसबाट के थाहा हुन्छ भने सुदुर इतिहासमा पनि स्त्री र पुरुषमा ब्यापक असमानता थियो । समाजसुधार र लैंगिक समानताका दृस्टीकोणबाट अफसोस यो छ की अझै पनि हाम्रो हिन्दु समाज तथा सस्कृतिलाई धर्मका नाममा तिनै रामायण र महाभारतले डोर्याइरहेका छन जो धार्मिक दृस्टीकोणबाट उचित भए पनि समाज बिकासका लागि भने बाधक रहदै आएको पाईन्छ ।

महिला समानता भन्नाले राज्य तथा समाजका सम्पूर्ण तह र पक्षहरुमा पुरुष सरह महिलाको समान अधिकार हुनु हो । महिलाहरुले पाएका अधिकारहरुको आधारमा समानता र असमानताको तहको लेखा-जोखा गर्न सकिन्छ । जति अधिकारको प्रत्याभूति हुन्छ उति नै समानता बढ्दै जन्छ । वर्षौ अघिदेखि महिलाहरु आफ्नो अधिकारका लागि लडिरहेका छन् । यस्ता महिला आन्दोलनहरुलाई विषय र परिस्थीती अनुसार विभिन्न नाम दिइएका छन्, जस्तै - महिलालाई भोट दिने अधिकार, आफ्नो शरीरमाथिको अधिकार, सामाजिक तथा सास्कृतिक अधिकार, सम्पत्तिमा अधिकार, कानुनी अधिकार आदि तर समग्रमा यी सबै नाराहरूलाई महिला आन्दोलनको बिकासक्रम भन्ने गरिन्छ ।

विश्वको इतिहासमै महिला आन्दोलनको विकासक्रम उति लामो छैन । विश्वको सामाजिक विकासक्रमलाई हेर्दा १४ औं र १५ औं सताब्दी सम्म पनि आइमाइहरुलाई केही संभ्रान्त परिवारमा बाहेक आम रुपमा सामाजिक मानवका रुपमा मानिदैनथ्यो । आमा, छोरी, श्रीमती आदि केही नाता सम्बन्ध नै थिएन । आइमाईलाई कामकाज गर्ने र छोरा जन्माउने यन्त्रका रुपमा गाइवस्तु सरह किनबेच गरिन्थ्यो । छोरा जन्माउनका लागि किनेर लगिन्थ्यो, त्यस बिचमा छोरी जन्माए त्यसको केही हिसाव किताव हुदैनथ्यो, एक लोग्ने मान्छेको छोरा जन्माउने काम सकिए पछि उसले अर्कोलाई सजिलै बेच्न वा साटासाट गर्न सक्थ्यो । आइमाई असक्त र बुढी भएपछि गाईवस्तु झैं यसै अलपत्र छाडिन्थ्यो । 

१६ औं र १७ औं सताब्दी सम्म पनि आफुलाई परेको अन्याय विरुद्ध बोल्ने र अधिकार माग्ने महिलाहरुलाई बोक्सी र राक्षसनी भनी अनेक यातना दिइ जीउँदै जलाइन्थयो । १६ औं र १७ औं सताब्दीको पुनरजागरण, १८ औं सताब्दीको औधोगिक क्रान्तिको समय सम्म पनि महिलाहरुले पढ्न हुँदैन भन्ने भनाइ विश्वभरी ब्याप्त थियो । तर औधीगिक क्रान्ति पछि विस्तारै सभ्यताको विकास हुन थाल्यो, पुरुषहरु काममा ब्यस्त हुन थाले, उनीहरुलाई महिलाहरुको सहयोगको आवश्यकता पर्न थाल्यो र विवाह गरेर श्रीमान-श्रीमतीका रुपमा साथ-साथै बस्न थाले र यसले सामाजिक रूप लिदै गयो । त्यस ताका अपवादका रुपमा केही त्यस्ता जोडी र परिवारहरु पनि थिए तर समग्रमातमा तथा आममान्यतामा भने त्यस्तो थिएन । कमाइ र कामकाजका लागि अन्य सदस्यहरुको आवश्यकता पदैं गयो र आवश्यकता पूर्तिका लागि सम्यूक्त रुपमा सन्तान जन्माउन थाले र यसरी परिवारको विकास हुना थाल्यो । काम गर्ने क्षमताका आधारमा पुरुष बलियो र निरन्तर काम गर्न सक्ने हुनाले परिवारमा छोराको महत्व बढ्दै गयो, उसलाई बलियो, बाठो र लायक बनाउनु पर्छ भन्नेमा बाबुआमा दुबैको सोच केन्द्रित हुन थाल्यो र छोरी तथा महिलाहरु बिस्तारै पछि पर्दै गए र असमानता र अधिकार बिहीनताको दलदलमा फस्तै गए र बिस्तारै यसले संस्कृतिको रूप लिदै गयो जसको प्रभाब आजको आधुनिक समाजमा समेत परिरहेकै छ ।

महिला आन्दोलन
महिलाबिदहरुले महिला आन्दोलनको बिकासक्रमलाई तिन चरणमा बिभाजन गरेका छन् । यि तिन चरणहरुमा मुख्य रुपमा महिला अधिकार र समानताको मुद्धाहरुलाई बिभिन्न कोणबाट उठाइएका थिए ।

बिभिन्न समयमा गरिएका प्रयासहरु र समयाबधी निम्नानुसार रहेका छन्-

पहिलो चरण:- १९औं शताव्दी देखि २०औं शताव्दीको मध्य सम्म (१९५० को दसक सम्म) ।
दोस्रो चरण सन:- १९६० देखि १९८० को दसक सम्म।
तेस्रो चरण सन:- १९९० देखि हाल सम्म।
महिला आन्दोलनको पहिलो चरणमा महिलाहरुको भोट सम्बन्धी अधिकार प्रमुख विषय थियो । दोश्रो चरणमा कानून र समाज तथा संस्कृतिमा भएका असमानताका मुद्धाहरु प्रमुख विषय थिए । तेश्रो चरणमा, दोश्रो चरणमा पूर्ण नभएका मुद्धाहरुको निरन्तरता र संबैधानिकरुपमा अधिकार दिलाउने र समानताका मुद्धाहरुलाई अघि बढाउने कार्य गरिदै आइएको छ र आज यो विश्वव्यापीरुपमा भइरहेको छ । यद्यपि यसको प्राप्ती भने विभिन्न वर्ग समुदाय समाज धर्म संस्कृति आदिमा फरक फरक तहमा रहेको पाइन्छ ।

१९औं शताव्दी अघिका महिला आन्दोलनका प्रयासहरु

१५औं शताव्दी-

यस शताव्दीसम्म केही सम्भ्रान्त परिवारहरुमा बाहेक आमरुपमा समाजमा महिलाहरुको कुनै सामाजिक अस्तित्व थिएन । काम गराउन र छोरा जन्माउनकालागि महिलाहरुको खरिद बिक्री गरिन्थ्यो र महिला अशक्त भएपछि यसै छाडिन्थ्यो वा वास्ता गरीदैनथ्यो।

१६औ तथा १७औ शताव्दी

१६औ तथा १७औ शताव्दीलाई आधुनिक पुनर्जागरण (धार्मिक तथा सांस्कृतिक क्रान्ति) को युग मानिन्छ । जो इटालीबाट शुरु भएर पछि युरोप भरी फैलिएको थियो । यो समयमा राजनीति, धर्म, समाज र संस्कृतिमा निकै परिवर्तनहरु भए । यस समयका जल्दा बल्दा समाजसेवी लेखक तथा मानव अधिकारवादीहरुले कमसेकम उच्च घरानिया महिलाहरुलाई शिक्षा प्रदान गर्नु पर्ने आवाज उठाए । यस क्रममा रोजर एचाम(Rojar Ascham)ले एलिजावेथ प्रथमलाई शिक्षक भै पढाएका थिए । एलजावेथ प्रथमले ल्याटिन र गि्रक भाषामा शिक्षा लिएकी थिइन् र उक्त भाषाहरुमा उनले केही साहित्य सिर्जना समेत गरिन् र महिलाको क्षमता प्रर्दशन गरिन् । उनले पुनर्जागरणको त्यस युगमा पुरुष जत्तिकै भूमिका निभाएर महिला सशक्तिकरणको शुरुआत गरी उदाहरणीय कार्य प्रस्तुत गरिन् । तर त्यस बखत महिलाको अधिकारका लागि लड्न भने त्यति सजिलो थिएन किनकी त्यति बेलासम्म महिलाहरुलाई शुरुमा बाउको सम्पत्ति तथा बस्तुका रुपमा व्यवहार गरिन्थ्यो र बाउद्वारा धेरै दाम लागाउने केटासंग बेचविखन गरेसरह विहावारी गराइन्थ्यो । र त्यसपछि उसलाई लोग्नेको सम्पत्ति तथा बस्तुकोरुपमा व्यवहार गरिन्थ्यो । लोग्नेले भने बमोजिम नगरे, छोरा जन्माउन नसके अनेक यातना दिने, अरुलाई दिने वा बिक्री गर्ने, त्यसै छाडिने र हत्या समेत गर्ने गरिन्थ्यो ।

(अंगे्रजी भाषा महान साहित्कार विलियम शेक्सपियरले तत्कालिन सामाजिक धार्मिक र सांस्कृतिक परिवेशहरुलाई आफ्ना साहित्य सिर्जनाहरुमा सशक्तरुपले उतारेका छन् ।)

एलिजावेथ प्रथमपछि सानुसंख्यामा भएपनि अन्य उच्च घरानिया महिलाहरुले पनि शिक्षा लिन थाले र ति पढ़ेलेखेका महिलाहरूले आफ्नो र सम्पुर्ण महिलाहरुको हक़ हितका लागि आवाज उठाउन थाले । महिला आन्दोलन आजको यो अवस्थासम्म आई पुग्नमा यस समयका शिक्षित महिलाहरुको अभूतपूर्व योगदान रहेको छ । १७औं शताव्दीमा एजटेल(Astell), अफ्रा वेन(Aphra Behn) र उनी जस्ता प्रभाबशाली लेखिका महिलाहरुले आफ्नो लेखनबाट महिला आन्दोलनमा ठूलो योगदान पुर्याएका थिए । यी महिलाहरु अंग्रेजी भाषाका महिला अधिकार सम्बन्धी लेख्ने प्रथम महिलाकारुपमा चिनिन्छन । 

१६औं र १७औं शताव्दीका महिलाका बिषयहरुमा लेखिएका केहि पुस्तकहरु

- द इक्वालिटी अफ मेन एण्ड वमेन (The Equality of Men and Women)- सन १६२२

- द लेडीज ग्रेभान्स (The Ladies' Grievance)- सन १६२६

यसका साथै थुप्रै निबन्ध र कविताहरु पनि लेखिएका थिए ।

१७औं शताव्दीका प्रभावशाली महिला लेखिकाहरु

- एने ब्राड स्ट्रीट (Anne Bradstreet)

- बाथसु माकीन (Bathsua Makin)

- मार्गरेट काभेन्डीस (Margaret Cavendish)

- लेडी मेरी वर्थ (Lady Mary Worth)

- मेरी एजटेल (Mary Astell)

त्यस बखत यि प्रभावशाली महिला लेखिकाहरुले उच्च वर्गिय पुरुष तथा पादरीहरुको धम्की र आक्रमण सहनु परेको थियो । १७औं शताव्दीका यि महिलाहरुले महिलाहरुको आफ्नो शरीर माथिको अधिकार, सामाजिक तथा सास्कृतिक समानता र अधिकार आदि पाउनु पर्ने माग उठाएका थिए । 

१८ औं शताव्दी 

१६औं र १७औं शताव्दीमा भएको पुनर्जागरणले समाजका महिलाहरुको अबस्था र सोचमा निकै परिवर्तन ल्याइसकेको थियो । सानै संख्यामा भएपनि महिलाहरु शिक्षित भएका थिए र छिटफुटरुपमा महिलाका अधिकारका सम्बन्धमा आवाज उठाउन थालेका थिए । ती आवाजहरुमा तत्कालिन पुरुष मानव अधिकारवादीहरुले सहयोग गरेका र उर्जा थपेका कारण उच्च सरोकारवालाहरु ती महिलाहरुका आवाज सुन्न बाध्य भएका थिए । यसपछि विस्तारै अधिकारका लागि महिला आवाजअरु उठ्दै गए, विभिन्न मागहरु राख्दै गए जुनक्रम अहिलेसम्म चलिरहेकै छ । 

विभिन्न दार्शनिकहरुले १८औं शताव्दीलाई ज्ञानको युग (The Age of Enlightenment)का रुपमा परिभाषित गरेका छन् । यस युगमा थुप्रै दर्शनशास्त्रहरु सिर्जना गरिएका थिए । मेरी ओलस्टोन क्राफ्ट (Mary Wollstone Craft)लाई प्रथम महिलाविद् तथा प्रथम महिला दार्शनिककारुपमा चिनिन्छ । सन् १७९२ मा प्रकाशित उनको "अ भिण्डिकेशन अफ द राइट अफ वमेन(A Vindication of the Right of Women) भन्ने पुस्तक महिला अधिकार र आन्दोलनको बिकासक्रमको लागि महत्वपूर्ण कोशेढुंगा सावित हुन पुग्यो । यस पुस्तकमा उनले महिला र पुरुष दुवै समान हुन्, समाजको महत्वपूर्ण परिवर्तनको लागि दुवै शिक्षित र अधिकार सम्पन्न हुनु जरुरी हुन्छ र यसका लागि महिलाहरुलाई पनि पुरुष सरह अधिकार प्रदान गरिनु पर्दछ आदिमा बिशेस जोड दिएकी थिइन। महिला आन्दोलनको इतिहासमा महिला समानताको ओजपुर्ण उठान गर्ने उनी नै पहिलो महिलाविद् हुन् । उनको यो शाहसिलो कदम र कलमलाई तत्कालिन उच्च दार्शनिकहरुले समेत एमेजन अफ द पेन(Amazons of the Pen) भनी प्रोत्साहित प्रतिकि्रया दिएका थिए । उनी पछि समयको क्रमसंगै महिला समानता, महिला अधिकार, समता, आरक्षण आदि माथि बिस्तारै आवाज बुलन्द हुन थाले र यसक्रमले अहिलेसम्म निरन्तरता पाइरहेकै छ । 

१९औं शताब्दी 

१९औं शताब्दीमा महिला जागरणको लहर नै चल्न थाल्यो । राजनैतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र अन्य अधिकार सम्बन्धी मुद्धाहरु उठ्न थाले । १९ औं शताव्दीलाई महिला आन्दोलनको बिकासक्रमको पहिलो चरणको रुपमा हेरिएको छ । यस बारेमा क्रमश अर्को लेखमा विस्तार गर्नेछु ।

साना सहकारी र महिला विकास

                                                                                                                                          सिर्जना भण्डारी 

"महम्मद यूनुस" अन्तर्राष्ट्रिय परिवृत्तमा निकै परिचित नाम हो । साना सहकारी, साना उद्यम, ग्रामिण बैंक, ग्रामिण ऋण, ग्रामिण विकास र यि प्रक्रियाबाट आउने क्रान्तिको परिकल्पना मात्र नभई व्यवहारमै उतारेर विश्व विख्यात नोवेल शान्ति पुरस्कार प्राप्तिसम्मको बाटो तय गर्ने महान् व्यक्ति हुन उनी । ग्रामिण बिकासबाट मानसिक रुपमा परिवार, समाज, देश र बिश्वमै शान्ति ल्याउन सकिन्छ भन्ने उनको ठम्याई र अबधारणाको पहिचान गरी बिश्वले महान नोवेल शान्ति पुरस्कारले उनलाई सम्मान गरेको हो । गरीबका भगवान् मानिने यि महान व्यक्ति वंगलादेशका निवासी हुन् । उनले आफ्नो हरेक धारणा र पुस्तकहरुमा देश विकासका लागि ग्रामिण विकास र यसका बिभिन्न माध्यमहरुलाई जोड दिएका छन् र ग्रामिण विकासमा महिलाको सशक्त सहभागितालाई अझ खरो रुपमा उतारेका छन् । उनको यो अवधारणा धेरै हदसम्म सफल भएको छ र बंगलादेशको ग्रामिण विकासलाई आज विश्वकै नमुना विकासका रुपमा लिने गरिन्छ । महिला सहभागिता भएको ग्रामिण विकासको अभियानबाट आज बंगलादेशले समाज र देशका लागि दिगो विकासको दीर्घकालिन पथ तय गरिसकेको छ । एघार करोड भन्दा बढी जनसंख्या भएको तर क्षेत्रफलका आधारमा नेपाल भन्दा सानो देश बंगलादेश आर्थिक बिकासमा आज हामी भन्दा निकै अगाडि बढिसकेको छ । बंगलादेशको गरीबी घट्दो र आर्थिक बृद्धिदर दिन प्रतिदिन बढ्दो गतिमा छ ।

बिश्व र दक्षिण एशियाली अन्य मुलुकहरु लगायत बंगलादेशको ग्रामिण विकासका बिभिन्न अवधारणाहरुलाई पछ्याउँदै नेपालमा पनि ग्रामिण विकासका विभिन्न कार्यक्रमहरुका थालनी नगरिएका होइनन् तर तिनले उति गति लिन सकेनन् र सकेका छैनन् । निश्चित रुपमा यसका कारण र यसलाई प्रभाव पार्ने तत्वहरु विभिन्न हुन सक्छन् तर एक २ गरी भन्नुपर्दा मुख्य रुपमा क्रमशः प्रतिवद्धताको कमी, पर्याप्त चेतनाको अभाव, अप्रभावकारी कार्यान्वयन आदिलाई मान्न सकिन्छ । कुनै पनि काममा सफलता पाउन सर्बप्रथम त्यसको कारण र परिणामको मूल जरो पत्ता लगाउनु आवश्यक हुन्छ । 

नेपालको समाजिक परिवेसका सन्दर्भमा भन्नुपर्दा, प्राय सबै पुरुषहरु पढाइ, अवसर, काम तथा रोजगारीको शिलशिलामा शहर तथा विदेश जाने गरेका र गाउँका धेरै जसो परिवारमा महिला र केटाकेटीहरु मात्र रहने गरेका छन् । बहुसंख्यक महिलाहरु ज्ञान तथा चेतनाको कमी, कमजोर आर्थिक तथा सामाजिक अवस्थामा छन् । यस्तो अवस्थामा ग्रामिण विकासका जतिसुकै प्रभावकारी महिला केन्द्रित कार्यक्रमहरु ल्याइएपनि त्यसबाट चाहे अनुसारको उपलब्धि हासिल गर्न नसकिने निश्चित प्राय छ । यस्तो परिप्रेक्ष्यमा सर्वप्रथम त्यस्ता महिलाहरुमा जागरण तथा चेतना अभिबृद्धि गर्नु नै विषयवस्तुको मुलजरो समाउनु हो । हुन त यी बिषयबस्तुहरुमा केन्द्रित गरी बिगतमा पनि बिभिन्न कार्यक्रमहरु नल्याइएका होइनन् । केही संस्थाहरुले महिला जागरण तथा चेतनाका कामहरु गर्दै आएका थिए र गरिरहेका छन् तर नेपालको परिप्रेक्ष्यमा हालसम्म नेपालको ८५ प्रतिशत भन्दा बढि भू-भाग ग्रामिण तथा अल्पविकसित अवस्थामै रहेको हुनाले र त्यहाँका बहुसंख्यक जनताहरु अशिक्षा र गरिबीमा रहन बाध्य भएकाले यस क्षेत्रमा गरिएका बिभिन्न प्रयासहरु अझै पनि लक्षित वर्गसम्म पुर्याउन सकिएको छैन । यस्ता लक्षित उदेश्य हासिल गर्नका लागि यि प्रयासहरुमा अझ प्रभावकारिता र ति व्र ता ल्याउनुपर्ने आजको टड्कारो आवश्यकता हो । 

बिभिन्न अध्ययन तथा अनुसन्धानहरुले देखाए अनुसार बिकासका कार्यहरुमा त्रि्रता ल्याउन सर्बप्रथम समाजमा आधा आकाश ढाक्ने महिलाहरुको सशक्तीकरण तथा बिकास गर्नुपर्दछ । महिलाहरुलाई आर्थिक, शैक्षिक,, सामाजिक, राजनीतिक, न्यायिक र मनोबैज्ञानिक सम्पूर्ण किसिमले सक्षम र योग्य बनाउनु महिला सशक्तीकरण तथा महिला विकास हो । समाज तथा देश विकास र अन्य उन्नतिका लागि राज्यका आधा अंग मानिने महिलाहरुको बृत्ति विकास पहिलो सर्त हो । महिला सशक्तीकरण तथा विकास विभिन्न माध्यमबाट गर्न सकिन्छ । वास्तबमा मानबीय बिकास तथा विकास निर्माणका कामशरु आकर्षक योजना तथा अवधारणपत्रहरु ल्याएर छोटो अवधिमा चुट्की बजाएर गर्न सकिने काम होइनन् । यसका लागि अल्पकालिन र दीर्घकालिन दुवै किसिममा नीति तथा योजनाहरुको आवश्यकता पर्दछ । ग्रामिण स्तरबाट महिला विकास अभियानको शुरुआत गर्न टोलटोलमा अल्पकालिन योजनाका रुपमा साना सहकारी -लघु बित्त) अर्थात् आर्थिक सहयोगका कार्यक्रमहरुको थालनी गरेर र दीर्घकालिन रुपमा महिला तथा छोरीहरुलाई अनिवार्य शिक्षा, परिवारको (पैतृक) सम्पतिमा अधिकार र महिला हक तथा न्यायसंग सम्बन्धित अवधारणाका बिभिन्न कार्यक्रमहरु ल्याएर गर्न गराउन सकिन्छ । यसरी प्रदान गरिने शिक्षा तथा अधिकार जतिसक्दो उनीहरुको स्थानीय परिवेश अनुसार व्यवहारिक किसिमको हुनुपर्दछ । 

आजभोलि गाउँ-गाउँमा महिलाहरु स्वयं द्धारा बिभिन्न किसिमका साना वचत कार्यक्रमहरु संचालन गरिएका भेटिन्छन् तर सफलता र प्रभावकारिता ती मध्य धेरै कम संस्थाहरुले मात्र हासिल गर्न सकेका छन् । यसो हुनुमा पहिलो- महिलाहरुमा आवश्यक चेतनाको कमी र दोस्रो- वचत कार्यक्रम थाल्ने व्यक्ति तथा संस्थाको अनुभव, लगनशीलता र आत्मविश्वसमा कमी हुनुलाई नै मान्न सकिन्छ । अवश्य पनि यस्ता साना सहकारी कार्यक्रमको शुरुआत गर्नु महत्वपूर्ण कार्य हो तर यस्तो अबस्थामा महिला विकास तथा ग्रामिण विकासका लागि यस्ता संस्थाहरुको प्रभाबकारी कार्यानबयन र दिगोपनले बिषेश महत्व राख्दछ । महिला विकास तथा सशक्तीकरणलाई लक्षित गरी थालिएका यस्ता कार्यक्रम तथा संस्थाहरुलाई दिगो र प्रभावकारी बनाउन यसको अवधारणा ल्याउने व्यक्ति तथा संस्थाहरुलाई आबश्यक सरसल्लाह, तालिम तथा सहयोग प्रदान गर्नु गराइनु पर्दछ । त्यस्ता स्थानमा अनुभवी, अध्ययनशील र लगनशिल ब्यक्ति तथा ब्यक्तित्वहरुको बहाली हुनु पर्दछ । संस्था खोल्न अनुमती दिने क्रममा सम्बन्धित निकायले यस्ता पक्षहरुमा गम्भीर किसिमले विचार पुर्‍याउनु पर्दछ । कतिपय अबस्थामा स्वार्थी र लोभीपापीहरुले यस्ता कार्यक्रमहरुलाई मागीखाने भाँडोका रुपमा प्रयोग गर्दै गरीबी र महिला विकासको एजेन्डा भजाएर यसलाई नगद आयको श्रोत बनाएका थुप्रै उदाहरण हाम्रा सामु छन् ।