भाषा-संस्कृतिको महत्व र विकास

                                                                                                                                       सिर्जना भण्डारी 

भाषा र संस्कृति हरेक समुदायको पहिचान हो र समुदाय हामी सबैको पहिचान हो । आफ्नै मौलिक भाषा र संस्कृति बिनाको समुदाय अपूर्ण र अस्तित्व बिहिन हुन्छ । हामी नेपालीहरु वीच जात जाति भाषा भाषी धर्म र संस्कृति विविधता भएतापनि समग्रमा हामी नेपाली हौ । नेपाल चार जात छत्तिस वर्णको फूलबारी भएको कारण भाषा र संस्कृतिमा ब्यापक विविधता पाइन्छ । नेपाली समुदाय भित्र थुपै्र शाखा समुदायहरु छन् र हरेकका आ-आफ्नै विशेषता तथा मौलिकता रहेका छन् । नेपाली भाषा र संस्कृतिले नै हामी सबैलाई एउटै मालाको फूलका थुंगाहरु सरी विभिन्न समुदाय वीच एक सुत्रमा बाँधेको छ । र आफ्नो मुलुक बाहिर विदेशीहरुका माझमा हामीलाई नेपाली समुदायका रुपमा चिनाएको छ । यदि हाम्रो छुट्टै मौलिक भाषा र सस्कृतिको पहिचान नहुँदो हो त हामीलाई कसैले नॆपाली भनेर चिन्ने थिएनन् र अस्तित्वविहीन रहन्थ्यौं । यस परिप्रेक्ष्यमा भाषा र संस्कृतिको संरक्षण र विकास गर्नु भनेको आफ्नो अस्तित्व बचाउनु हो जुन हरेक नेपालीको कर्तब्य हुन आउँछ ।

विदेशमा बसेर आफ्नो सामुदायिक पहिचान बनाउनु र त्यसलाई निरन्तरता प्रदान गर्नु उति सहज कुरो होइन तर असम्भव पनि छैन । विविध कारणले हामी नेपालीहरु विश्वका विभिन्न देशहरुमा रहदै बस्दै आएका छौ । विदेशिएका हामी नेपालीहरुको पहिलो पुस्तामा भाषा र संस्कृतिक ज्ञानको उति समस्या नभएपनि दोस्रो तथा तेस्रो पुस्ता अर्थात विदेशमै जन्मिएर त्यहींको सामाजिक परिवेशमा हुर्किएकाहरुका लागि भने भाषा संस्कृति र सामुदायिक पहिचान जोगाउन ठूलै इच्छा शक्ति र मॆहनतको खाँचो पर्दछ । उनीहरु बेग्लै समुदाय र भिन्न परिवेशमा हुर्किने हुनाले चाहेर पनि आफ्नो भाषा संस्कृति र समुदायका चालचलन तथा गतिविधिहरु बारे जान्न र बुझ्न असमर्थ हुन्छन् । यस्तो परिस्थितिमा आफ्नो मौलिकता तथा भाषा र संस्कृति बचाउनु भनेको अनिकालमा बिउ जोगाउनु जत्तिकै मुस्किल काम हो । भाषा र संस्कृतिको जगेर्ना तथा विकास पछिल्ला पुस्ता तथा आफ्ना सन्ततीका लागि अग्रजहरुले नगरी नहुने कर्तब्य तथा दायित्व पनि हो । यसै सन्दर्भमा एक चिन्तनशिल अग्रजका रुपमा विदेशस्थित अन्तराष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज अनेसासको फ्लोरिडा च्याप्टरले आफ्नो भाषा र संस्कृतिको संरक्षण र विकासका लागि साहित्य संगालोको रुपमा 'सागर' पत्रिका प्रकाशन र यसको निरन्तरता निकै सह्रानिय मान्न सकिन्छ जसले भोलिका नयाँ पुस्ताहरुमा आफ्नो संस्कृतिक र साहित्यिक मौलिकताको संचार गर्न र जागरुक गराउन धरातल बनाउनुका साथै ईटा थप्ने काम गर्नेछ ।

भाषा, संस्कृति, धर्म र कला समुदायका प्रमुख अंगहरु हुन् यि सम्पूर्ण अंगहरुको संरक्षण र विकास समुदायकै संरक्षण र विकास हो । यि अंगहरु मध्ये कुनै एकमा भएको कमी कमजोरीले समुदायलाई नै अपूर्ण बनाउँदछ । धर्मले हाम्रो अन्तरआत्मा र आस्थाको परिचय दिन्छ, संस्कृतिले हाम्रो मौलिकता दर्शाउँछ, भाषाले हाम्रो वैचारिकता र सोचलाई अरु सामु पुर् याउने पुलको काम गर्छ र कलाले हाम्रो विविधता, शिप, साधन आदिको परिचय दिन्छ । विभिन्न समुदायहरुका धर्म, कला र संस्कृति अनुसारका चाडपर्व तथा रीतिरिवाज आदि मनाएर धर्म कला र संस्कृतिको जगेर्ना गर्न सकिन्छ भने ज्ञान तथा विचारको संचार गरेर भाषा र साहित्यको जगेर्ना गर्न सकिन्छ । मुख्यतया भाषा र साहित्य लेखाई र बोलाईमा प्रयोग हुने तथा झल्किने भएकाले अवस्था अनुसार विचार ब्यक्त गरेर, लेख रचनाहरुको सिर्जना गरेर, रचना तथा साहित्यिक संगालो प्रकाशन गरेर आदि माध्यमबाट भाषा र साहित्यको संरक्षण र विकास गर्न सकिन्छ । ब्यक्त गरिएका विचार भन्दा रचना गरिएका संकलित साहित्यिक संगालोहरु यूगौयुग सम्म संकलित भै बाँचीरहने हुनाले भाषा र साहित्यको जगेर्ना विकास र निरन्तरताका लागि साहित्यिक संगालो प्रकाशन अत्यन्त प्रभावकारी हुनेमा कसैको दुई मत हुन सक्दैन ।

भाषा र साहित्य शब्दले विभिन्न पक्षहरुलाई समेटेको छ । मुख्य रुपमा गद्य र पद्य विधामा विभाजित नेपाली साहित्यको पद्य विधा निकै रोचक रहेको छ र सदियौं देखि यो नेपाली साहित्यको प्रमुख अंग रहदै आएको हामी पाउँछौं । लय हालेर पाठ गरिने गिता, रामायण, विभिन्न श्लोक तथा छन्दमा रचिएका कविता र काब्यहरु पद्य साहित्य अन्तर्गत पर्दछन् । नेपाली साहित्यको गद्य विधा पनि कम रोचक छैन । वर्णनात्मक कथा, कविता, उपन्यास, विचार-विवेचना यात्रा संस्मरण, समालोचना आदि गद्य साहित्य अन्तर्गत पर्दछन् । विभिन्न विषयहरुलाई आधार बनाई रचना गरिएका रोचक कविता, कथा, उपन्यास आदिले नेपाली साहित्यलाई निकै धनी र रोचक बनाएका छन् । यि सम्पूर्ण पक्षहरुको संरक्षण जगेर्ना तथा विकास गर्न र निरन्तरता प्रदान गर्न हामीले हाम्रो दिमाग र कलमको टुप्पोलाई सँधै धारिलो पारिराख्न सधै जोस जाँगर सहित अघि वढ्नु आजको आवश्यकता हो ।

अन्तमा, भाषा र साहित्यको संरक्षण तथा विकासका लागि बालबालिकाहरुलाई सानै देखि उनीहरुले बुझ्ने गरी सरल र चाखलाग्दो ढाँचामा पढाउँदा तथा लेखाउँदा उनीहरुको मन जित्न र इच्छा शक्ति बढाउन सकिन्छ । सरल भाषामा लेखिएका छोटा र रोचक कथा तथा लेखहरु, लय हालेर पढिने छन्दमा रचिएका कविता तथा श्लोकहरु आदि साना बालबालिकाहरुले बढि मनपराउने र बुझ्न सरल हुने हुँदा यस्ता रचनाहरुबाट सुरुदेखि नै उनीहरुमा नेपाली भाषा र साहित्यप्रति रुची जगाउन सकिने कुरा विगतका विभिन्न अनुभवहरुले समेत देखाएका छन्
।

महिला विकास र नेपाल सन्दर्भ

सिर्जना भण्डारी

सदियौदेखि आजसम्म पनि विश्वका हरेक समुदायका विभिन्न क्षेत्रहरुमा महिलाहरु पछि परिरहेका छन् र महिला पुरुषवीचको विभेद कायमै छ। विकशित र सम्पन्न मुलुकहरुको तुलनामा बिकासोन्मुख र अल्पविकशित मुलुकहरुमा लैिगंक विभेदको अवस्था अझ जटिल रहेको पाइन्छ। लैिगंक विभेद कमगर्न र समाज तथा देशका सम्पूर्ण गतिविधिहरुमा महिलाहरुको सहभागीता वढाउनका लागि इतिहाँसका विभिन्न कालखण्डमा अन्तराष्ट्रिय र राष्ट्रिय प्रयासहरु हुँदै आएका छन र विस्तारै महिला जागरण र सहभागीताले गति लिदै गइरहेको छ। फलस्वरुप आज विश्वमै महिलाविकास संग सम्वन्धीत विषयहरु- महिला स्वतन्त्रता, लैिगंक समानता र समता, महिला सशक्तिकरण आदि सर्वाधिक चर्चित र बहसका विषय वन्ने गरेका छन्।


महिला विकास आन्दोलनको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि र अन्तराष्ट्रिय प्रयास
सन् १९४५ भन्दा अघि विश्व साम्रज्यवाद र युद्धको भुमरीमा जडकिएको थियो। यस्तो अवस्थामा कुनै पनि विकास र जागरणको काम थाल्नु सहज थिएन तापनि नारी स्वतन्त्रता र समानताकालागि प्रुान्स, इटली, केन्या, व्राजिल, अमेरिका, चीन, रसिया जस्ता समृद्ध र शिक्षाको क्षेत्रमा अगाडि रहेका मुलुकका केही प्रवुद्ध र जागरुक महिलाहरुको महिला बिकास आन्दोलनमा महत्वपूर्ण ऐतिहासिक भूमिका रहेको पाइन्छ। महिला बिकास आन्दोलनको पहिलो प्रयासस्वरुप सन् १९१० मा उक्त मुलुकका महिलाहरुले महिला र पुरुषबिचको भेदभाव कम गर्न र समान अधिकारका लागि संयुक्त रुपमा आवाज उठाएका थिए। यसपछि पनि बिभिन्न समयमा साना तथा ठूला प्रयासहरु भइरहेका छन्। सन् १९४५ मा दोस्रो विश्वयुद्धको समाप्तीपछि सम्पूर्ण विश्वमा शान्ति कायम गर्ने उदेश्यले विश्वकै छाता संगठनका रुपमा संयुक्त राष्ट्रसंघको स्थापना भयो र यही छाता संगठनको पहलमा विश्वभरी वैमनस्यताको अन्त्य भइ शान्ति स्थापना हुनुका साथै विकास र जागरणका आयाम र सिद्धान्तहरु प्रतिपादन हुन थाले। यसै व्रुममा आर्थिक, राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा बिकासले बिस्तारै गति लिन थाल्यो। सामाजिक बिकास अन्तर्गत महिला स्वतन्त्रता, समानता तथा समता र लैिगंक बिभेद विरुद्धका अवधारणाले स्थान पाउँदै गए। विभिन्न समयमा महिला बिकास र जागरण सम्वन्धी गरिएका प्रयासहरुको कदर गर्दै सन् १९४५ मा संयुक्त राष्ट्रसंघले महिला र पुरुषवीच भेदभाव नभइ समानता कायम हुनुपर्ने तर्कमा जोड् िदंदै यस बिषयलाई वडापत्रमा समावेश गर्यो। यसै निर्णयलाई आत्मसात गर्दै संयुक्त राष्ट्रसंघका सदस्य राष्ट्रहरुले महिला भेदभाव विरुद्ध नीति-नियम र ऐन- कानुनहरु निर्माण गरे र महिला

बिकासमा जोड दिए। संयुक्त राष्ट्रसंघकै पहलमा सन् १९४६ मा महिला सम्वन्धी आयोग"Commision on Status of Women" गठन गरियो र यसले महिला विकास सम्बन्धी काम गर्न शुरु गर्यो। यसका साथै सन् १९७० को दशकमा "विकासमा महिला", "विकास र महिला" "लैिगंकता र विकास" र १९८० को दशकमा "महिला शसक्तिकरण" जस्ता अवधारणाहरुका प्रतिपादन गरिए। यस प्रयासपछि क्रमशः महिलाका हक- हित र अधिकारसंग सम्वन्धीत विभिन्न विषयहरु - महिला स्वतन्त्रता तथा समानता, देहब्यापार तथा महिला वेचविखन, महिलाको भोट दिने अधिकार, गर्भपतन सम्वन्धी अधिकार, सम्पत्तिको अधिकार, आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, सांश्कृतिक अधिकारसम्वन्धी वहस हुन थाले र विस्तारै अधिकार संरक्षण तथा प्रदान गिरंदै गए। महिला विकास तथा जागरण र शसक्तीकरणलाई अझ सबल र प्रभाबकारी बनाउनका लागि सन् १९७५ मा मेिक्सकोमा पहिलोपटक वृहत विश्व महिला सम्मेलनको आयोजना गरियो जसमा थुप्रै उपयोगी घोषणापत्रहरु सार्वजनिक गरिए। हालसम्म सन् १९९५ मा चीनको वेजिङमा चौथो तथा अन्तिम पटक गरी चारवटा बृहत महिला सम्मेलन सम्पन्न भइसकेका छन। केहि दशक अगाडिको तुलनामा आज विश्वब्यापी रुपमा महिला जागरणले ठूलै फड्को मारिसकेकेा छ। यसका साथै महिला विकास तथा जागरण र शसक्तिकरणलाई अझ सशक्त बनाउन समय समयमा प्रकाशित भएका विभिन्न पुस्तक तथा लेख-रचनाहरुको विशेष भूमिका रहेको छ। यस्ता कृतिहरुले महिला स्वतन्त्रता, समानता, समता, अधिकार, शक्ति र यसका चुनौती आदिबारे जनसमक्ष प्रस्ट्याउने र जागरण ल्याउने काम गरे जसमा वोसरप मोर्गन, अमृतवसु लगायतका विद्धानहरुको उल्लेख्य भूमिका रहेको पाइन्छ। यीनै प्रयासका फलस्वरुप आज सन् २००८ सम्म आइपुग्दा विश्वमै महिला बिकास र जागरणका सन्दर्भमा ठूलै उपलब्धी हासिल भएको छ। यो सत्य हो कि विश्वभरका सबै मुलुकहरुमा महिला बिकास र जागरण समान रुपले र उहि गतिमा अघि बढ्न सकेका छैनन् र विकासशिल मुलुकहरुमा अझै पनि महिला विकास र जागरणको अवस्था वामेसराइकै अवस्थामा सिमित छ। तर गति कम र सुस्त भएपनि यो प्रकृया निरन्तर चलिरहेकाले सन्तोष मान्ने ठाउँ भने रहेको छ। 

महिला बिकास र राष्ट्रिय प्रयासहरु 

नेपाल आर्थिक रुपले बिपन्न र अल्पविकाशित मुलुक भएपनि सामाजिक, धार्मिक र सांस्कृतिक आधारमा हेर्दा अन्य छिमेकी मुलुकहरुका तुलनामा नेपालका महिलाको अवस्था केही सुदृढ नै देखिन्छ। तसर्थ नेपालमा महिला विकास तथा जागरणका कार्यहरु गर्न र गराउन उति चुनौतीपूर्ण नभएपनि मुख्य रुपमा आर्थिक र सामाजिक चुनौती जटिल रुपमा हाम्रा सामु रहेको पाइन्छ। नेपालमा महिला बिकास र जागरणसम्वन्धी आन्दोलनको इतिहास त्यति लामो नभएपनि सामाजिक र आर्थिक चुनौतीलाई हाँक िदंदै समय समयमा केही प्रयासहरु हुँदै आइरहेका छन्। नेपालको राजनीतिक इतिहासलाई हेर्दा राज्यलक्ष्मी, नायकदेवी, राजेन्द्रलक्ष्मी जस्ता विराङ्गना नारीहरुले नारी शक्तिको सशक्त उदाहरण प्रस्तुत गरेका थिए। नेपालमा एक सय चार वर्षीय राणा शासन निकै निरंकुश र कष्ठपूर्ण रहेपनि समय समयमा नेपालका केही प्रबुद्ध महिलाहरुले राणा विरोधी आन्दोलन गर्दै महिला स्वतन्त्रता, समानता र महिलाका आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, शैक्षिक हक-अधिकारको माग राखी आन्दोलनमा उत्रिए। यसैक्रममा नेपालमा महिलाहरुमाथि हुने सामाजिक विभेदको अन्त्य गर्न पहिलो प्रयासस्वरुप वि. स. १९७७ मा सामाजिक मान्यता प्राप्त सतीप्रथालाई गैरकानुनी घोषणा गरियो। यस्ता आन्दोलनहरुमा योगमाया, मंगलादेवी, साधना प्रधान, साहाना प्रधान, तारादेवीजस्ता प्रवुद्ध महिलाहरुको विशेष भुमिका रहेको पाइन्छ। यसै क्रममा महिलाहरुलाई शिक्षा प्रदान गर्ने उदेश्यले राणाकालमा महिला शिक्षाकालागि बिभिन्न शैक्षिक सस्थाहरु खोलिए। यी आँटिला र बिराङ्गना नेपाली महिलाहरुले राणा आन्दोलनमा महिला सहभागीता देखाइ महिला हक-हित सम्वन्धी आवाज उठाए र महिला अधिकारका लागि लडिरहे र आजसम्म पनि लडिरहेकै छन्। विस्तार उनीहरुको यो प्रयासले सार्थकता पाउँदै गयो र यीनै प्रयासका फलस्वरुप आजसम्म आइपुग्दा नेपालमा महिलाहरुको अवस्थामा विगतको तुलनामा उल्लेख्य परिवर्तन आएको हामी पाउँछौ। सर्सर्ती हेर्दा वि. स. २००७ साल र त्यसपछि मुलुकमा भएका राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक परिवर्तनहरुले पछिल्ला समयमा नेपालमा महिला विकास तथा जागरणमा द्रुत परिवर्तन ल्याउन सघाउ पुर्याएका छन्। हुनत जसरी र जुन गतिमा परिवर्तन हुनु पर्थ्यो त्यो गतिमा नभएको भएपनि बिस्तारै गतिलिँदै गरेको अवस्थामा यसलाई सकारात्मक उपलब्धिका रुपमा मान्नु पर्छ। 

नेपालमा महिला विकासकालागि समय समयमा भएका र गरिएका प्रयासहरुलाई केलाउँदा- वि.स. २०१५ सालको पहिलो प्रजातान्त्रिक संविधान र त्यसपछिका संविधानहरुमा महिला हक-अधिकारसम्वन्धी ब्यवस्था, विभिन्न कालखण्डमा संचालन गरिएका महिला शिक्षा परियोजना, महिला विकास शाखा, विभिन्न मन्त्रालयहरुमा महिला विकास महाशाखा, महिला तथा समाजकल्याण मन्त्रालयको स्थापना, महिला अयोगको स्थापना, बिभिन्न योजना तथा परियोजनाहरुमा महिला विकास सम्बन्धी प्रावधानहरु, महिला सीप विकास कार्यक्रमहरुका साथै थुप्रै सरकारी निजी तथा संगठनात्मक प्रयासमा महिला विकास तथा जागरण सम्बन्धी बिभिन्न एन्. जी. ओ., आइ. एन्. जी. ओ. र अन्य संघ सस्थाहरुले काम गर्दै आइरहेका छन्। विशेष गरी २०४६ र २०६२ सालमा भएका ठूला राजनीतिक परिवर्तन अर्थात प्रजातन्त्र एवं लोकतन्त्रको वहालीपछि महिला बिकास तथा सशक्तिकरणमा उल्लेख्य प्रगति भएको छ। महिला स्वतन्त्रता, समानता तथा अधिकार सम्वन्धी विषयहरुमा समय समयमा भएका वहस र पैरवीहरुले दिन प्रतिदिन महिला अधिकारको दायरा फराकिलो पार्दै लगेका छन्। जनसंख्याका आधारमा ५० प्रतिशत भन्दा वढी महिलाको हिस्सा रहेपनि केही दशक अघि सम्म विभिन्न गतिविधिहरुमा महिलाको उपस्थिती तथा सहभागीता न्यून हुने गर्थ्यो तर आजभोलि यो संख्या वढ्दो गतिमा छ। हाल नेपालमा महिलाहरुको उपस्थिती तथा सहभागीताको तथ्याङ्कहरुलाई हेर्दा- शाक्षार्ता ४३ प्रतिशत, राजनीतिमा १७ प्रतिशत, प्रसाशनिक सेवामा १० प्रतिशत, संचारक्षेत्रमा १३ प्रतिशत, शिक्षणमा २६ प्रतिशत, बैदेशिक रोजगारीमा ११ प्रतिशत, घरमुली महिला १५ प्रतिशत, इन्जिनियरिङमा ९ प्रतिशत, चिकित्शकमा २८ प्रतिशत, र यसकासाथै देशबाहिर अध्ययन गर्न जाने महिलाहरुको संख्या पनि उल्लेख्य रहेको वताइएको छ। 

नेपालमा हाल भइरहेका सामाजिक तथा राजनितिक परिवर्तनहरुमा दश वर्षसम्म चलेको जनयुद्धले पनि उल्लेखनिय र ऐतिहाँसिक भूमिका निर्वाह गरेको छ। यसको परिणामस्वरुप नेपाली महिलाहरु सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक रुपमा आफ्ना हक अधिकारका बारेमा जागरुक भएका छन् र अधिकारका लागि सशक्त रुपमा लागिपरेका छन्। वि. स. २०६२-२०६३ को दोस्रो जनआन्दोलनको परिणामवाट आएको अन्तरिम संविधानले स्पष्ट रुपमा राज्यका हरेक तहमा महिलाको ३३ प्रतिशत उपस्थिती हुनुपर्ने, पैत्रिक सम्पत्तिमा छोरीलाई पनि छोरा सरह हक हुनुपर्ने र आमाको नामबाट पनि नागरिकता दिइने आदिबारे समाबेस गरेको छ। विभिन्न तह र तप्काहरुवाट यस प्रयासलाई कार्यान्वयन गर्ने गराउने प्रयास भइरहेको छ। यसरी ३३ प्रतिशत महिला सहभागीताको विषय वहुचर्चीत वनेपश्चात आगामी केहि वर्षमा राज्यका हरेक अंगमा ३३ प्रतिशत महिलाकेा सहभागीता हुन गइ महिला सशक्तिकरण जागरण र विकासमा उल्लेख्य परिवर्तन आउने अनुमान लगाउन सकिन्छ। अतः हामी यही आशा गरौं की आगामी दिनमा महिला जागरण तथा सशक्तिकरणले अझै सुदृढ र प्रगतिशिल वाटो लिँदै जाओस्।

शिशु लोकतन्त्र र नयाँ नेपाल

सिर्जना भण्डारी

संधै जसो भन्ने गरिन्छ नेपालमा प्रजातन्त्र/लोकतन्त्र शिशु अबस्था मै रहीरह्यो कहिल्यै यौबनमा प्रबेस गर्न सकेन। तर यो भनाइ साँचो होइन। साँच्चै भन्ने हो भने वि. स. २०६२/६३ अघि नेपालमा प्रजातन्त्र/लोकतन्त्र जन्मेको नै कहिले थियो र हुर्कियोस्। यो सत्य हो की गर्भधारण चाहीँ २|३ पटक नै भएको थियो तर जब जब गर्भ छिप्पीन्थ्यो तब तब जन्मन नदिने र तुहाउने खेल शुरु हुन्थ्यो र तुहाइन्थ्यो।

प्रकृतिको नियम यस्तो छ की, हरेक चिज निश्चित प्रकृया पुरा गरेर जन्मन्छ, हुर्कन्छ पाको हुन्छ र प्रकृति मै बिलिन हुन्छ यदि त्यो नासवान चिज हो भने र यदि नासवान होइन भने युगौ युग रहीरहन्छ। हुनत म इतिहासको बिद्यार्थी हुँ तर मेरो झुकाउ बोटबिरुवा प्रति बढि भएकोले प्रजातन्त्र/लोकतन्त्र शिशु नभै बेर्नाका रुपमा चरितार्थ गर्न सान्दर्भिक ठान्दछु।

वाक र समवेदना नभए पनि विज्ञानले बोटबिरुवालाई जिवित बस्तु मानेको छ। यी पनि जिवित पा्रणी झैं जन्मन्छन्। हुनत केही बोटबिरुवा अन्य बोटबिरुवाका माथि ऐंजेरुका रुपमा पनि पलाउँछन। तर तेस्ता बोटबिरुवा लामो समयसम्म बाँच्दैनन् र तिनले उत्पादन पनि दिदैनन्। बोटबिरुवाबाट उत्पादन लिनका लागि बिधिबत रुपमा तिनको बीऊ छरेर, उमारेर उचित स्याहार सुसार गर्नु पर्दछ। र प्रकृतिको यही यथार्थ अन्य सबै पक्षहरुमा लागु हुने गर्दछ।

नेपालमा स्वतन्त्रताका लागि बिगतमा अनेक लडाइहरु लडिए ति मध्य धेरैजसो टुंगोमा पुग्न सकेनन्। केही बल्ल तल्ल पुगेकाहरु पनि अनेक बाधा र तगाराहरुबाट मुक्त रहन सकेनन्। प्रजातन्त्र/लोकतन्त्रको जन्म तथा अंकुरणको कुरा गर्दा इतिहासमा र बिभिन्न लेखकका लेखहरुमा वि. स. २००७, आंशिक भए पनि २०३६ र २०४६ को समयलाई उल्लेख गर्ने गरेको पाइन्छ। तर वास्तविकतालाई खोतल्ने हो भने ति ऐतिहासीक कालखण्डहरुमा प्रजातन्त्र/लोकतन्त्रको पात त पलाएको थियो तर त्यो बिरुवा बिधिबत प्रकृयाले छरेको बीऊबाट नभई बिच तथा टुप्पाबाट ऐंजेरु बिरुवा झैं पलाएको थियो। प्रकृतिमा ऐंजेरु बिरुवा लामो समयसम्म बाँच्दैनन् र तिनले उत्पादन पनि दिदैनन् किनकी ति पराश्री हुन्छन्, सानो भन्दा सानो प्रतिकुलतासँग पलि जुध्न असक्षम हुन्छन् र टिक्न नसकी चाँढै तिनको अन्त्य हुन्छ। त्यसैले टुप्पाबाट पलाएको प्रजातन्त्र/लोकतन्त्र हुर्कन सकेन भन्ने चिन्तामा आजको अमुल्य समय खेर फाल्नु बुद्दिमानी होइन। अब हामा्र सामु चिन्ता होइन चिन्तनको समय आएको छ।


प्राकृतिक तथा बिधिबत रुपमा हामो्र मुलुकमा वि. स. २०६२/६३ सालमा प्रजातन्त्र/लोकतन्त्रको बीऊ रोपिएको छ। बीऊ रोपिए पछि आजसम्म गरिएका बिभिन्न कि्रयाकलाप तथा स्याहार सुसारले यो भर्खर अंकुरण भई हाल दुई पातको अबस्थामा छ। शान्ति प्रकि्रया र सम्बिधान लेखन यसका दुई पात हुन्। अब हामीले हामो्र मुलुकमा भर्खर जन्मिएको तथा अंकुरण भएको शिशु तथा बेर्ना प्रजातन्त्र/लोकतन्त्रलाई मलजल गरी, उचित किसिमले स्याहार सम्भार गरी हुर्काउनु परेको छ र जतिसक्दो लटरम्म फलाएर सदियौं देखि आधा पेट खाएर गुजारा गरिरहेका परीश्रमी र मौलिक देशबासीहरुको पेट भर्नु परेको छ।

एउटी आमा तथा मालीले निस्वार्थ रुपमा शिशु तथा बेर्ना हुर्काए झैं हामी सबैले शिशु तथा बेर्ना प्रजातन्त्र/लोकतन्त्रलाई हुर्काउनु पर्ने समय आएको छ। आज प्रजातन्त्र/लोकतन्त्रलाई मायाँले भरिएको निस्वार्थ मन, दरिलो तथा जाँगरिलो हात र अटुट साथको खाँचो छ। बिश्वकै इतिहासको एक पाटो र बर्तमान परिपे्रक्षलाई हेर्दा हामी कहाँ प्रजातन्त्र/लोकतन्त्रको मात्र जन्म नभई हामो्र देश नेपालकै नयाँ जन्म भएको छ "नयाँ नेपाल"। धमिराले खोको्र पारेका सम्पुर्ण खम्बाहरु ढलीसकेका छन् र भग्नावषेशमा परिणत भैसकेका छन्। अब ति भग्नाजषेशहरु पन्साएर नयाँ दरिला र भरिला खम्बाहरुको जग हाली नयाँ नेपाल बनाउनु छ। नयाँ नेपाल बनाउन खम्बा परिबर्तन मात्र पर्याप्त छैन। ति खम्बा गाड्ने, भित्ता टाल्ने र छाना चढाउने मिस्त्रीहरु पनि उत्तिकै कुशल, कर्मठ र निस्वार्थ भावनाले ओतपो्रत छातीभित्र देश दुख्ने ब्यक्ति र ब्यक्तित्व हुनुपर्नेमा कसैको दुई मत हुन सक्दैन। तब मात्र हामो्र शिशु तथा बेर्ना प्रजातन्त्र/लोकतन्त्र मौलाउनेछ, हुर्कनेछ, फुल्नेछ र फल्नेछ। 

को हुन सक्छन् तेस्ता कुशल मिस्त्रीहरु?

छाती भित्र देश दुख्ने तपाईं हामी जो पनि हुन सक्छौं तेस्ता कुशल मिस्त्री। देश बनाउने मिस्त्री हुन राजनीतिक लेबल लागेकै छबि हुनु पर्छ भन्ने छैन। आजको युग योग्यता र सक्षमतालाई अगाल्दै अघि बढिरहेको छ। शक्ति, धाक, रवाफ र चम्चा गीरी धेरै अघि इतिहासको पाना भित्र बिलाई सक्यो। हामी कहाँ त्यसको अबशेषहरु मात्र बाँकी थियो र अब त्यो पनि मरीसक्यो। शक्तिका पुजारी अब टिक्दैनन् र धाक-रबाफ र शक्तिका भरमा अब ति कहीँ पनि बिक्दैनन्। यस्ता सकारात्मक प्रकि्रयाका प्रमाणहरु फाट्ट फुट्ट भए पनि हामो्र प्रशासन ब्यबस्थाले देखाउन थालेको छ। धाक र शक्तिको भरमा उच्च पद र ओहोदामा बसी बाघको छालामा स्यालको रजाईं र उल्फाको धनले फुपुको श्राद गर्नेहरुलाई तिनका बास्तविकता तिर फर्काएर सानै संख्यामा भए पनि वास्तविकता र योग्यताको पहिचान गरी नयाँ नेपालको जग हाल्ने काम शुरु हुन लागेको छ। 

आउनुस हामी पनि आजैबाट नयाँ नेपाल बनाउने प्रण गरौं र एक भई जुटौं। जस्तोसुकै अबस्थामा पनि सकारात्मक सोचौं र आ-आफ्नो ठाउँबाट सक्दो सहयोग गरौं। जसजसले जे जानेको छ त्यही गरौं, जो जहाँ छौं त्यहीँबाट गरौं, जसरी हुन्छ त्यसैगरी गरौं तर गरौं। यो हामी सबैको सामुहीक काम र सामुहीक दाइत्व हो। काममा एकरुपता हुनै पर्छ भन्ने छैन, सामुहीक दाइत्वमा जति बढि विविधता भयो उतिनै बढि प्रभाबकारीता हुन्छ। यसै पनि हामी र हामो्र मुलुक सबै किसिमका विविधतामा सदीयौं देखि धनी रहँदै आएका छौं र रहने छौं। जति जति हामी नयाँ नेपाल बनाउँदै जान्छौं उति उति प्रजातन्त्र/लोकतन्त्रले पनि तलतिर गहिरो जरा हाल्दै र माथि तिर हाँगा पात हाल्दै बलियो हुदै जानेछ। 

मैले यो लेख जगदिश घिमिरेको 'अन्तर मनको यात्रा' पुस्तकको पेज नम्बर १३८ को अन्तिम हरफ "…त्यो टुप्पाबाट आएको थियो जराबाट होइन। …" मा टक्क रोकिएर यो लेख लेखेको हुँ। 

यो पुस्तक पे्ररणादायी छ साथै अक्षर यात्रामा रमाउनेहरुका लागि सहयात्री पनि बन्न सक्छ, एक पटक पुरै पुस्तक पढ्नुहोस्। यो पढ्नै पर्ने पुस्तक हो। यस पुस्तकका धेरै हरफहरुमा देश दुखेको छ
।

अब के पाएँ होइन के दिन सक्छु भन्ने सोचौं

                                                                                                                                          सिर्जना भण्डारी 

निराशा बडो भयानक हुन्छ । यो कारण एक भए पनि यसले अनगिन्ती परिणामहरु ल्याउँछ । निराशाकै कारण मान्छे मानसिक रोगी हुनुका साथै आत्महत्या समेत गर्न पुग्छ, समाज तथा देशबाट पलायन हुन्छ, स्वर्गजस्तो मातृभूमिलाई सराप्न विवश हुन्छ र भन्न थाल्छ - 'मैले यस समाज र देशमा बसेर के पाएँ, के पाउँछु, अहँ यहाँ बसेर केही हुँदैन, देशकै भविश्य छैन नागरीकको त के कुरा…' आदि ।

यस्तो सोच तपाईं हामी मध्य सबैलाई आउने गर्छ तर यसको तह भने फरक फरक हुन सक्छ । हामी किन जहिले पनि स्वार्थीपना मात्र देखाउँछौ र के पाएँ मात्र भन्छौं ? किन हामी मैले समाज र देशलाई के दिन वा गर्न सक्छु भनेर सोच्दैनौं ? यदि सबैले पाउनमात्र खोज्ने र दिन नचाहने हो भने निसन्देह भण्डार खोक्रो तथा शुन्य हुन्छ नै र यस्तो भण्डारबाट केही पाउन सक्ने त कुरै भएन । एउटा अति प्रासङ्गीक दुध पोखरीको उखान सम्झौं त - एउटा गाउँमा दुध पोखरी खनाउने भए रे । पोखरी खनीसके पछि सबै गाउँलेहरुले उक्त पोखरीमा एक एक अम्खोरा दुध हाल्ने भनेर निर्णय गरियो रे । एउटा गाउँलेले सोचेछ दुधको रङ्गको शक्ति निकै कडा हुन्छ सबै गाउँलेहरुले दुध हालेको ठाउँमा मैले एक अम्खोरा पानी लगेर हालें भने कसलाई थाहा होला र ! उसले अघिल्लो रात पोखरीमा दुधको साटो पानी हालेछ र भोलिपल्ट विहानै हेर्न गएछ । पोखरीमा त पुरै पानी मात्रै रहेछ, एक थोपा पनि दुध रहेनछ । भएछ के भने त्यही एउटा गाउँलेले जस्तै सबै गाउँलेहरुले सोचेछन् र सबैले पोखरीमा दुधको साटो पानी नै हालेछन् । र दुध पोखरी भनेको त पानी पोखरी पो बन्न पगेछ ।

हाम्रो मुलुकको तत्कालीन अवस्था पनि यस्तै दुध पोखरीको जस्तै जस्तै छ । सबै नागरिकहरु देशबाट पाउनै मात्रै चाहन्छन्, सबै अवसर मात्र खोज्छन् तर कोही देशलाई केही दिन र अवसर संगसंगै चुनौती उठाउन चाहदैनन् र सोच्छन् म एउटाले नगर्दैमा के नै हुन्छ र ? देशका लागि गर्ने त अरु छदै छन् नि ! तर वास्तविकतामा भने त्यस्तो छैन । यहाँ सबै दुध बचाउन चाहान्छन् र दुधको साटो लुकीछिपी पानीले नै काम चलाउने गर्दछन् ठ्याकै उही दुध पोखरी जस्तो । तसर्थ यो पङतीकार पातलो मसीले पोतिएका यी अक्षरको माध्यमबाट यो आग्रह गर्न चाहन्छु कि- किन आजै देखि मुलुक भित्र र बाहिर रहेका हामी सबै नेपाली दाजुभाइ तथा दिदीवहिनीहरुले आफूले के पाएँ भन्ने सोचलाई चटक्क बिर्सेर म के दिन सक्छु भन्ने सोचलाई आत्मसाथ नगर्ने ?? 

आज हाम्रो मुलुक अत्यन्तै नाजुक अवस्थामा छ र असफल राष्ट्रको पंक्तिमा उभिएको छ । यसलाई दरिला हात र साथहरुको आवश्यकता छ । हामी सबै मुलुकलाई केही न केही अवस्य दिन सक्छौं । हामी सबैसंग केही न केही सिप पक्कै छ बस कमी तथा अभाब छ त दृढ संकल्पको । त्यसो भए किन त्यही सिपलाई हामी देशको उन्नती र प्रगतीका लागि उपयोग नगर्ने त ? कोदालो, सियो, कलम, पाङग्रा, डोरी आदि सबै औजार हुन् र तिनको सही उपयोग गर्नु गराउनु नै हाम्रो सिप हो । हामी सबैसंग यि मध्य कुनै न कुनै औजार तथा सिप पक्कै छन् । तसर्थ आउनुहोस आजैबाट यिनै औजार तथा सिपहरु लिएर जहाँ छौं त्यहींबाट र जसरी सक्छौं त्यसैगरी आफ्नो देश तथा समाजका लागि केही गर्न कम्मर कसौं । 

हुन त यस्तो सोच भएका केही सिमीत बौद्धिक व्यक्ति र ब्यक्तित्वहरु अझै पनि हाम्रो समाज र देशमा नभएका होइनन् तर सागरमा एक थोपा पानी हराए झैं उनीहरु पनि स्वार्थीहरुको सागरमा पौडीने प्रयास गर्दा गर्दै डुब्न पुगेका छन् तर यसो भन्दैमा हामीले हौसला भने छाड्नु हुदैन किनकी यो ध्रूव सत्य हो की सागर पनि थोपा-थोपा पानीबाट नै सिर्जित भएको हुन्छ । सकारात्मक सोच र म राष्ट्रलाई के दिन सक्छु भन्ने भावना दुध को रङ्ग जस्तै शक्तीवान हुन्छ । एक थोपा दुधले दश थोपा पानीलाई आफ्नै रङ्गमा परिणत गरे जस्तै सकारात्मक सोच भएको एक व्यक्तिले अरु दश व्यक्तिहरुलाई आफैं जस्तो बनाउन सक्छ तर यसका लागि जाँगर र दृढ संकलपको आवश्यकता पर्दछ र छाती भित्र देश दुख्नु पर्दछ ।

वास्तवमा प्रकृति कै नियमलाई हेर्ने हो भने पनि केही नदिइकन केही माग्ने अधिकार कसैसंग पनि हुँदैन, यो त स्वार्थी र कुभलो चाहानेहरुको सोच हो तर हामी कोही पनि मुलुकका लागि स्वार्थी बन्न र कुभलो सोच्न सक्दैनौं । त्यसैले आजैबाट हामी सर्वप्रथम केही दिने प्रयत्न गरौं र ततपस्चात मात्र पाउने आशा र दावी गरौं । एउटा मार्मिक र अर्थपूर्ण स्वदेश तथा जनवादी गीत छ- "गाउँ गाउँबाट हुन्छ वस्ती वस्तीबाट हुन्छ यो देशको विकास....." यो सत्य हो र आजको विज्ञान-प्रबिधि तथा सुचना र संचारको यूगमा यो गीतलाई यसरी पनि गाउन सकिन्छ- 'मन मनबाट हुन्छ कलम कलमबाट हुन्छ पाङग्रा पाङग्राबाट हुन्छ बिद्युत बिद्युतबाट हुन्छ हाम्रो देशको विकास......' होइन र ! किनकी आजको विश्वले हासील गरेको चरम विकास आखिर मानिसकै मन सोच जाँगर र संकल्प कै परिणाम त होनि । होइन र ? त्यो भन्दा पर त केही होइन नि !