Historical Background of Tourism & Prospect of Nepal
डा. सिर्जना भण्डारी
विषय प्रवेश
Enter into the Topic
प्राचीन कालदेखि नेपालको सन्दर्भमा पर्यटन, पर्यटक तथा पर्यटकीय गतिविधिहरुको अवधारणा धेरै हदसम्म तीर्थाटनसंग जोडिएको पाइन्छ । प्राचीन तथा मध्ययुगको समयमा आम जीवन जीउने मानिसहरुको कुनै नयाँ स्थानको भ्रमण तथा यात्रा तीर्थ यात्रामै सिमित थियो केवल विशिष्ठ जीवन जिउने मानिसहरु(राजपरिवार, कार्यलयका विशिष्ठ व्यक्ति, शैक्षिक अन्वेषक, अन्य खोजकर्ता, उद्योगी, व्यापारीहरु आदि) मात्र पर्यटकको रुपमा मनोरञ्जन तथा अन्य उद्देश्यले नयाँनयाँ स्थानहरुको भ्रमण तथा यात्रा गर्ने गर्थे । सत्रौं र अठारौं शताव्दीमा खासगरि पश्चिम युरोपको मानव जीवनशैलीमा आएको वदलावले पर्यटन, पर्यटक तथा पर्यटकीय गतिविधिहरुको अवधारणा, परिभाषा र दायरामा काफी बदलाव ल्याइदिएको छ र आज पर्यटन विश्वव्यापि अवधारणा र सहज गतिविधि बनेको छ सबै प्रकारका मानिसहरुकोलागि । भौतिक विज्ञान(भौतिक संरचना), विज्ञान प्रविधि(प्राविधिक उपकरण) तथा सूचना प्रविधि(संचार माध्यम)मा आएको अभुतपूर्व विकासको फड्कोले पर्यटन, पर्यटक तथा पर्यटकीय गतिविधिहरुको दायरालाई झनझन फराकिलो बनाउनुकासाथै अझ सहज, सरल, सम्भव र अति आवश्यक बनाउदै लगेको छ र वर्तमान समयमा पर्यटन अति महत्वपूर्ण तथा प्रभावकारी उद्योग तथा व्यवसायको रुपमा विश्वस्तरमै स्थापित भैसकेको छ । पूर्णतः सेवाप्रधान गतिविधिमा आधारीत पर्यटन उद्योग तथा व्यवसाय राज्यको अर्थतन्त्रको मूल तथा महत्वपूर्ण साझेदार समेत बनिसकेको छ । नेपाल पर्यटकीय दृष्टिकोणले अत्यन्तै सम्भावना भएको विश्वकै दश महत्वपूर्ण पर्यटकीय स्थलहरुमध्य एक आध्यात्मिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, आरोग्य, प्राकृतिक, साहसिक, जैविक विविधता, भौगोलिक विविधता आदि हरप्रकारका विशेषताहरुले पूर्ण अति महत्वपूर्ण पर्यटकीय स्थल हो ।
पर्यटनको पृष्ठभूमि
Background of Tourism
शाव्दिक अर्थ– प्राचीन समयमा सनातन समाजमा देशाटनका रुपमा प्रयोग गरिदै आइएको संस्कृत शव्दको स्थान तथा बदलामा सत्रौं शताव्दीयता आधूनिक शव्द पर्यटनलाई प्रयोग गर्न थालिएको हो । समग्रतामा यी दुवै शव्दावलीहरुको शाव्दिक अर्थ विभिन्न उद्देश्यले फरक–फरक स्थानहरुको भ्रमण तथा यात्रा गर्नु नै हो अर्थात देशाटन नै पर्यटन हो । देशाटन=देश+अटन, पर्यटन=पर्या+अटन दुई–दुई शव्दको संयोगले निर्मित भएका छन् । अटन प्रत्ययको अर्थ भ्रमण तथा यात्रा गर्नु हो । यथार्थमा देशाटनको अर्थ कुनै स्थान तथा देशको भ्रमण तथा यात्रा गर्नु हो भने पर्यटनको अर्थ प्रकृतिको भ्रमण तथा यात्रा गर्नु हो । प्रकृति अन्तर्गत सकल ब्रम्हाडमा स्थित सबै विषय तथा वस्तुहरु समेटिने भएकोले ब्रम्हाण्डका सारा विषयवस्तुहरुको अवलोकनकालागि भ्रमण तथा यात्रा गर्न पर्यटन शव्दलाई सर्वव्यापि रुपमा प्रयोगमा ल्याउन थालिइएको हो ।
पारंपरिक रुपमा सनातन समाजका मानिसहरुकालागि घरबाट वाहिर घुमफिर गर्न जाने एकमात्र उदेश्य तथा बहाना तीर्थ यात्रा तथा धार्मिक यात्रा मात्र थियो किनकी धार्मिक तथा तीर्थ स्थलहरुमा मात्र भ्रमणार्थी तथा पर्यटकहरुकालागि बस्ने, खाने तथा अन्य सुविधाहरु उपलब्ध हुन्थ्यो, अन्यत्र हुदैनथ्यो तर आज विश्वभरि नै सबैजसो पर्यटकीय स्थलहरुमा हरप्रकारका सुविधाहरु उपलब्ध गराइएका छन् र पहिलाको तुलनामा पर्यटकीय दृष्टिकोणले सबै प्रकारको भ्रमण तथा यात्रा सहज भएको छ ।
परिभाषा– समग्रमा, पर्यटन आफू बसोवास गरिरहेको निवासस्थान, घर, नगर तथा राज्यबाट केही समयावधिका लागि वाहिर जाने चलायमान गतिविधि हो जसमा मानिसहरु नयाँ विषय, वस्तु संरचना, तथा स्थानको ज्ञान, अनुभव, मनोरञ्जन, मानसिक शान्ति तथा आनन्द हासिल गर्न जाने गर्दछन् । तीर्थाटन, देशाटन र पर्यटनको विशिष्टिकृत परिभाषा निम्नानुसार गरिएको छः
तीर्थाटन– निश्चित सांस्कृतिक, पारंपरिक, धार्मिक तथा आध्यात्मिक उद्देश्यले निश्चित विशेषता भएका स्थलहरुको भ्रमण तथा यात्रा गर्नु तीर्थाटन हो ।
देशाटन– प्राचीन परिभाषा अनुसार निश्चित राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, कुटनीतिक उद्देश्यले निश्चित विशेषता भएका स्थान तथा देशहरुको भ्रमण तथा यात्रा गर्नु देशाटन हो ।
पर्यटन– विभिन्न प्रकारका नयाँनयाँ विषय, वस्तु, संरचना, स्थल आदिको अवलोकन गरेर ज्ञान, अनुभव, मनोरञ्जन, सुख, खुशी, मानसिक शान्ति, आनन्द हासिल गर्ने उद्देश्यले निश्चित विशेषता भएका विषय, वस्तु, संरचना, स्थलहरु आदिको भ्रमण तथा यात्रा गर्नु पर्र्यटन हो । तर वदलिदो वर्तमान सन्दर्भमा सबै प्रकारका भ्रमण तथा यात्राहरुलाई पर्यटन अन्तर्गत समावेस गरिएको छ र पर्यटनका परिभाषा, अवधारणा तथा प्रकारहरुलाई प्रभावकारी किसिमले विशिष्टिकृत गरिएका छन् ।
पर्यटनको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
Historical Background of Tourism
पूर्वीय सनातन जीवनशैलीमा प्राचीनकालदेखि तीर्थाटन तथा देशाटन संस्कृतिका रुपमा चल्दै आएको र पश्चिमी जीवनशैलीमा विशेषगरि सत्रौं शताव्दीयता पर्यटन संस्कृतिका रुपमा शुरुआत भएको पर्यटनलाई मानिसको सहज र सरल जीवनशैलीका लागि आधूनिक सामाजिक व्यवस्थाको उत्कृष्टतम गतिविधिका रुपमा लिने गरिन्छ वर्तमान समयमा। पश्चिमी जीवनशैलीमा सोह्रौं शताव्दीसम्म खासगरि कुलीन वर्गहरुमा आश्चर्यचकित गर्ने भौतिक संरचना, प्राचीन कला, धर्म तथा संस्कृति, प्राकृतिक तथा जैविक दर्शनीय स्थलहरुको भ्रमण तथा यात्राका साथसाथ उत्सव, ज्ञान, जानकारी, अनुभव, मनोरञ्नज, खेलकुद, आरोग्य, मानसिक शान्ति, आनन्द हासिल गर्ने उद्देश्यले प्राचीन ग्रीस, प्राचीन युनान, प्राचीन इजिप्ट, प्राचीन रोममा नयाँनयाँ स्थलहरुको संगठित यात्रा गर्ने परिपाटी चल्दै आएको उल्लेख छ जसलाई आधूनिक पर्यटनको बिरासत पनि भन्ने गरिन्छ । उन्नाइसौं शताव्दीको शुरुआतमा यूरोपियन समुदायहरुमा पर्यटकीय गतिविधिहरुमा विशेषगरि अवकाश जीवन, सांस्कृतिक ज्ञान तथा अनुभव, स्वाथ्य उपचार, कला–संस्कृति, धर्म–संस्कृति, प्राकृतिक दृश्यावलोकन जस्ता पर्यटकीय गतिविधिहरुमा मध्यम वर्गीय मानिसहरुको प्रवेश भएको देखिन्छ । विशौं र एक्काइसौं शताव्दीमा यो दायरा बढेर पर्यटकीय गतिविधिहरु निम्न मध्यम र निम्न वर्गीय मानिसहरुको प्रवेश भएको देखिन्छ र यसपश्चात सबै वर्गका मानिसहरुका लागि पर्यटकीय गतिविधिहरु आम बन्दै आइरहेका छन् र पर्यटन एक विशाल वैश्विक परम्पराको रुपमा स्थापित भैसकेको छ । पर्यटनको शुरुका दिनमा तिनै प्राचीन स्थल तथा त्यहाँका आश्चर्यचकित गर्ने भौतिक संरचना, कला–संस्कृति, धर्म–संस्कृति, प्राकृतिक दर्शनीय स्थलहरु पर्यटनका उत्पादनहरु(टुरीजम प्रोडक्ट्स) तथा पर्यटकीय गतिविधिका आकर्षण बन्दै गए र विस्तारै पर्यटनमा आधूनिकता, विविधता, व्यवसायिकरण तथा व्यापारीकरणको प्रवेश हुदै गयो र यस क्षेत्रको विकास हुदै आजको अवस्थासम्म आइपुगेको देख्न सकिन्छ ।
मानिसको स्वस्थ, समृद्ध, शान्त, आनन्दित जीवनशैलीका लागि पर्यटनको महत्व र प्रभावकारीतालाई राम्ररी विचार विमर्स गरेर, बुझेर विश्वको छाता संगठन संयुक्त राष्ट्रसंघको महत्वपूर्ण शाखा विश्व पर्यटन संगठन(वल्र्ड टुरिजम ओर्गनाइजेसन)ले सन् १९८० मा विश्व पर्यटन विधान जारी गरेको दिन हरेक वर्षको सेप्टेम्बर २७ लाई विश्व पर्यटन दिवस घोषणा गरेको थियो । पर्यटन दिवस घोषणा गर्नुको मूल उद्देश्य मानिसहरुलाई विभिन्न प्रकारले उनीहरुको सहज, सरल, समृद्ध, स्वस्थ, मानसिक रुपले शान्त र आनन्दित जीवनयापनका लागि पर्यटनको आवश्यकता, महत्व, प्रभावकारीता र पर्यटनको सांस्कृतिक, धार्मिक, आध्यात्मिक, सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, कुटानीतिक मूल्यबारे विश्व समुदायलाई जागरण दिलाउनु तथा जागृत गर्नु रहेको छ । यसकालागि विश्व पर्यटन संगठनले हरेक वर्ष वर्षभरिका लागि विभिन्न थिम तथा प्रमुख उद्देश्यहरु सार्वजनिक गर्दछ र पर्यटनसंग सम्वन्धित व्यक्ति, व्यवसायि तथा व्यापारीहरुलाई उक्त थिम अन्तर्गत रहेर पर्यटकीय गतिविधिहरु गर्न सल्लाह तथा प्रेरणा प्रदान गर्दछ । सन् २०२४ को थिम पर्यटन र पर्यावरण मैत्री लगानी(टुरीजम एण्ड ग्रीन इनभेस्टमेन्ट) रहेको थियो, सन् २०२५को थिम आउन बाँकी नै छ ।
पर्यटनका प्रकार
Types of Tourism
पर्यटनका दुइप्रकारका आधारभूत वर्गीकरण रहेका छन्– (१)परम्परागत पर्यटन, र (२)आधूनिक पर्यटन । परम्परागत पर्यटन अन्तर्गत प्राचीनकालदेखि विश्वमै गरिदै आइएको सांस्कृतिक, धार्मिक तथा आध्यात्मिक उद्देश्य प्राप्तिकालागि गरिने भ्रमण तथा यात्राहरु जस अन्तर्गत तीर्थ+अटन= तीर्थाटन अर्थात तीर्थ यात्रा(निश्चित सांस्कृतिक तथा धार्मिक अनुष्ठान पूरा गर्न), धार्मिक यात्रा(ज्ञान तथा मानसिक शान्ति आर्जन गर्न), आध्यात्मिक यात्रा(ज्ञान, मानसिक शान्ति आर्जन तथा आफ्नो आन्तरीक विकास गर्न) र राज्यको राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, कुटनीतिक हितको उद्देश्य राखेर गरिने देश+अटन= देशाटन आदि पर्दछन् । आधूनिक पर्यटन अन्तर्गत प्रमुख रुपमा मनोरञ्जन तथा आनन्द हासिल गर्ने उद्देश्य राखेर गरिने पर्यापर्यटन(प्राकृतिक मनोरम दृश्यावलोकन गर्न), आरोग्य पर्यटन(सुदृढ स्वास्थ्य तथा औषधि, उपचारका लागि चिकित्सा सेवा प्राप्त गर्न), शैक्षिक पर्यटन(अध्ययन, अध्यापन गर्न तथा गराउन), व्यवसायिक पर्यटन, खेलकुद पर्यटन आदि पर्दछन् । तीर्थाटन, देशाटन, पर्यटन भनेर फरक-परक परिभाषा गरिएको भएपनि वर्तमान समयमा यी सबै शव्दावलीहरु एकअर्काका परिपूरक बनेका छन् र एकआपसमा खप्टिएका(ओभरल्याप) छन् । वर्तमान समयमा विश्वव्यापि रुपमा सबै प्रकारका पर्यटकहरुको चाहनालाई मध्यनजर गरेर प्रकृति(अन्तरिक्ष, वातावरण, वन्यजन्तु, जनजीवन, धर्म, संस्कृति, अध्यात्म, शिक्षा, कार्यालय, उद्योग, व्यापार, प्रविधि) अन्तर्गत पर्ने तथा प्रकृतिमा उपलव्ध भएका सबै प्रकारका पर्यटकीय विषय, वस्तु तथा स्थलहरुलाई समावेश गरेर पर्यटनका प्रकार, आयाम तथा दायराहरु फराकिलो पारिएका छन् । पर्यटनका विभिन्न प्रकारहरु मध्य वर्तमान समयमा विश्वब्यापि रुपमा पर्यटनका सबै प्रकारका उद्देश्य हासिल हुने समाबेसी विशेषता भएको आरोग्य पर्यटन सबै वर्गका मानिसलागि पहुचयोग्य, सहज र अत्यन्तै प्रभावकारी भएकोकारण अत्यधिक लोकप्रिय बन्दै गैरहेको छ ।
आरोग्य पर्यटन
Wellness Tourism
वर्तमान समयमा विश्वभरिनै प्रतिस्पर्धा, हल्लाखल्ला, भागदौडले आक्रान्त जीवनशैलीका कारण देखा परेका विविध प्रकारका समस्या, चुनौती, रोग, शोक, भोक, युद्ध, अभाव, गरिवी, दरिद्रता आदिले गर्दा अधिकांश मानिसहरु शारीरिक रुपले रोगी तथा मानसिक, भावनात्मक र चेतनात्मक अर्थात आत्मिक रुपले अशान्त तथा विछिप्त भएका कारण धेरैजसो मानिसहरु शारीरिक स्वास्थ्य, मानसिक, भावनात्मक र चेतनात्मक सुख, खुशी, शान्ति, आनन्द र सकारात्मकताको खोजीमा विभिन्न स्थानहरुको भ्रमण तथा यात्रा गर्ने गर्दछन् जुन केवल आरोग्य पर्यटनबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । आध्यात्मिक पर्यटन आरोग्य पर्यटनको अत्यन्तै महत्वपूर्ण विषय तथा अंग हो र तीर्थ यात्रा तथा धार्मिक पर्यटन आध्यात्मिक पर्यटनकै केही फरक विशेषता भएको अर्को अत्यन्तै महत्वपूर्ण पाटो हो ।
आध्यात्मिक पर्यटन
Spiritual Tourism
संस्कृति, धर्म, अध्यात्मका विषयहरु समाहित भएका सांस्कृतिक दर्शन, धार्मिक दर्शन, आध्यात्मिक दर्शन, जीवन र जगतका दर्शन प्रदान गर्ने विषयहरुको सैद्धान्तिक ज्ञान तथा व्यवहारीक अनुभव हासिल गर्ने उद्देश्यले गरिएको सांस्कृतिक, धार्मिक तथा आध्यात्मिक स्थलहरुको भ्रमण तथा यात्रा गर्नु आध्यात्मिक पर्यटन हो । अध्यात्मलाई अझ गहिरोमा बुझौं–
अध्यात्म– संस्कृत शव्द अध्यात्म=अधि+आत्म दुई शव्द मिलेर बनेको छ । 'अधि'को शाव्दिक अर्थ श्रेष्ठ तथा परम हो र आत्मको अर्थ पुरुष, सुक्ष्म शरीर, चेतना अर्थात आत्मा हो । यसप्रकार अध्यात्मको शाव्दिक अर्थ श्रेष्ठ+आत्मा(श्रेष्ठआत्मा) तथा परम+आत्मा=परमात्मा अर्थात परब्रम्ह अर्थात सर्वशक्तिमान, सर्वव्यपाक इश्वर हो । त्यस्तै संस्कृत भाषाको अर्को दृष्टकोणका अनुसार अध्यात्म=आध्य+आत्म दुई शव्द मिलेर बनेको छ । 'आध्य'को अर्थ आदि तथा प्रथम हो जसअनुसार पहिलो तथा आदिम+आत्मा(पुरुष)=अध्यात्म अर्थात प्रथम पुरुष, पुरुषहरुमा उत्तम पुरुष अर्थात पुरुसोत्तम अर्थात सवयं परमात्मा हो । अर्को शव्दमा 'अधि'को अर्थ तिर हो अर्थात अधि+आत्मा=आत्मातिर अर्थात आत्मातिरको यात्रा(आफैंभित्र फर्कनु) अध्यात्म हो । समग्रमा आत्मा तथा परमात्मातिरको यात्रा नै अध्यात्म हो । आध्यात्मिक तवरले परमात्मामा सदाकालागि योगस्थ हुन अध्यात्म साधना गर्ने गरिन्छ र अध्यात्म साधनाकालागि आध्यात्मिक पर्यटनका गतिविधिहरुलाई अनुशरण गरिन्छ जस अन्तर्गत तीर्थयात्रा, धार्मिक तथा सांस्कृतिक भ्रमण, सनातन दर्शनका जीवन उपयोगी विषयहरु(योग, धर्म, संस्कृति, परम्परा, रितिरिवाज, कर्मकाण्ड, तीर्थ, व्रत, पूजा, यज्ञ, अनुष्ठान आदि) अध्ययन गराइने गुरुकुल, योगपीठ, विश्वविद्यालय, विद्यालयहरु आदि पर्दछन् । विभिन्न प्रकारले अध्यात्म दर्शनको अध्ययन गर्नु, सैद्धान्तिक ज्ञान तथा व्यवहारिक अनुभव हासिल गर्नु नै वास्तविक अध्यात्म साधना हो । अध्यात्म विज्ञानका पूर्ण रुपमा वैज्ञानिकतामा आधारीत सिद्धान्त, विधि तथा पद्धतिहरुको निष्ठापूर्वक अनुशरण गरेर व्यवहारिक तथा प्रयोगात्मक अभ्यासमा अधारीत अध्यात्म साधनाबाट व्यक्तिलाई दिगो सुख, खुशी, मानसिक शान्ति, आनन्द, परमानन्द र सतचितानन्दको प्राप्ति हुन्छ । वास्ताविक अध्यात्म साधना योग विज्ञानका पूर्णतः वैज्ञानिकतामा आधारीत विविध प्रकारका विधि तथा पद्धतिहरुको निष्ठापूर्वक अनुशरण गर्दै दैनिक जीवनमा प्रयोगात्मक अभ्यास गरेर गर्ने गरिन्छ ।
वर्तमान समयमा विश्वव्यापि रुपमा लोकप्रिय रहेको र सर्वाधिक व्यवहारिक प्रयोग तथा अभ्यासमा ल्याइएको पतंजलि योग अर्थात अष्टांग योगका आठ अंगहरु(यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, समाधि)को अभ्यास गरेर शारीरिक तथा मानसिक लाभ हासिल गर्न र आध्यात्मिक गहिराई अझ बढाउन गुरुकुल, योगपीठ, विश्वविदालय, विद्यालय, पुस्ताकालयहरुमा जाने क्रम बढ्दो छ । यसकासाथै आरोग्यता हासिल गर्न आध्यात्मिक साधनाका अतिरिक्त अन्य वैकल्पीक विद्याहरु– भौगोलिक तथा पाकृतिक मनोरम दृश्यावलोकन, साहसिक यात्रा तथा गतिविधिहरु, प्राकृतिक जीवनशैली, स्वस्थ खानपान, विभिन्न चिकित्सा पद्धतिहरु(आयूरवेद चि., प्राकृतिक चि., मर्म चि., योग चि., अध्यात्म चि., सुगन्ध चि., स्पर्श चि., दृश्य चि., पोषण चि. आदि) मा विश्वभरिनै पर्यटकहरुको आकर्षण बढ्दै गैरहेको धेरै खोज तथा अनुसन्धानात्मक अध्यनका तथ्यांकहरुले देखाएका छन् । योग भूमि, तपो भूमि, गुरु भूमि, ज्ञान भूमि, देव भूमि, सांस्कृतिक भूमि, धार्मिक भूमि, आध्यात्मिक भूमि, शिव भूमि, रामसिता भूमि, वुद्ध भूमि जस्ता अलौकीक र दिव्य उपमाहरुले विभूषित हुदै आइरहेको हाम्रो मातृभूमि नेपाल आरोग्य पर्यटनकालागि विश्वमै अत्यन्तै सान्दर्भिक, उपयोगी र पवित्र भूमिको रुपमा मान्यता पाउदै आइरहेको छ । यस सन्दर्भमा नेपालको भूमि आरोग्य पर्यटनकालागि अत्यन्तै उपयोगी र अत्यधिक सम्भावना रहेको विश्वकै अत्यन्त महत्वपूर्ण स्थान हो भन्ने तथ्यांक विश्वका पर्यटकीय गतिविधहरुका अध्ययन र तथ्यांकहरुमा समेत प्रसस्त मात्रामा उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।
नेपालमा आरोग्य तथा आध्यात्मिक पर्यटनको संभावना
Prospect of wellness & Spiritual Tourism
नेपाल विश्वमै फरक किसिमले विशिष्टिकृत पहिचान बनाएको अलग-अलग प्रकारका अध्यात्म, धर्म, सभ्यता, संस्कृति, सम्प्रदाय, मठ–मन्दिर, पाटीपौवा, सत्तल, जातजाति, परम्परा, रहनसहन, पहिरन, भाषा, गीतसंगीत, खानपान, प्रकृतिक तथा जैविक विविधता, अलौकिक भूबनोट, वातावरण, मौसम भएको अनुपम प्राकृतिक सौन्दर्य र आध्यात्मिक रहस्यले भरिपूर्ण रहेको, विश्वस्तरीय ऐतिहासिक सम्पदाहरुले धनी, जिउदो संग्रालय र सांस्कृति, धार्मिक, आध्यात्मिक, ऐतिहासिक, प्राकृतिक तथा जवक दृष्टिकोणले विश्वकै धनी देशहरुमा पर्ने अत्यन्तै महत्वपूर्ण भूमि भएकोले नेपालमा आरोग्य तथा आध्यात्मिक पर्यटनको सम्भावना उच्च रहेको छ । विश्वको छाता संगठन संयुक्त राष्ट्रसंघको युनेस्को शाखाद्वारा नेपालका विश्वकै लागि अत्यन्तै महत्वपूर्ण निम्न दशवटा दुर्लब प्राकृतिक तथा सांस्कृतिक सम्पदाहरुलाई विश्वस्तरीय ऐतिहासिक सम्पदाको रुपमा मान्यता प्रदान गरेर विश्व सम्पदा सूचिमा समावेश गरेकाे छ–
(१)पशुपतिनाथ, (२)चागुनारायण, (३)लुम्बिनी, (४)वौद्धनाथ, (५)स्वयम्भु, (६)काठमाडौं दरवार स्क्वाएर, (७)पाटन दरबार स्क्वाएर, (८)भक्तपुर दरबार स्क्वाएर, (९)सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज, र (१०)चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज विश्व सम्पदाहरु आरोग्य तथा आध्यात्मिक पर्यटनका अत्यन्तै महत्वपूर्ण पर्यटकीय स्थलहरु हुन् । यी महत्वपूर्ण दुर्लव तथा ऐतिहासिक सम्पदाहरु लगायत नेपालका सांस्कृतिक, धार्मिक, आध्यात्मिक दर्शन तथा प्रयोगात्मक व्यवहारीक ज्ञान प्रदान गर्ने गुरुकुल, योगपीठ, ध्यान केन्द्र, विश्वविद्यालय, विद्यालय, पुस्तकालय, शालिग्राम शिला, मठ–मन्दिर तथा शक्तिपीठहरु पनि आरोग्य तथा आध्यात्मिक पर्यटनका अत्यन्तै महत्वपूर्ण पर्यटकीय स्थलहरु हुनसक्छन् ।
नेपालमा दिगो पर्यटन प्रवर्धनकालागि गरिएका प्रयासहरू
Schemes for Sustainable Tourism Development
देश तथा विदेशको अवस्था र परिस्थितिहरु विचार गरेर नेपालले समय-समयमा स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकहरुलाई आकर्षण गर्ने उद्देश्यले पर्यटन क्षेत्रको दिगो विकास तथा प्रवद्र्धनका लागि आन्तरीक तथा वाहिय पर्यटनलाई मध्यनजर गरेर विभिन्न प्रयासहरु गर्दै आएको छ । विभिन्न कालखण्डमा घोषणा गरिएका डेस्टिनेसन नेपाल, भिजिट नेपाल वर्ष, दशक, क्याम्पियन लगायत-
नीतिगत तथा कानूनी पहलहरू
@राष्ट्रिय पर्यटन नीति २०२०: दीगो पर्यटन प्रवर्द्धन, ग्रामीण पर्यटनको विकास, र स्थानीय समुदायलाई लाभ पुर्याउने उद्देश्य राखिएको नीति ।
@नेपाल भ्रमण वर्ष २०२० (Visit Nepal 2020): अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटकलाई आकर्षित गर्ने उद्देश्य भए पनि महामारीका कारण पूर्णरूपमा कार्यान्वयन हुन सकेन ।
@पर्यटनसम्बन्धी कानुनहरू: होटल तथा यात्रा कम्पनीहरूको नियमन, पर्यटक सुरक्षाको प्रवन्ध, र ट्रेकिङ परमिट व्यवस्थापन ।
संरचनागत तथा पूर्वाधार विकास
@अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलहरूको निर्माण तथा सुधार: त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको स्तरोन्नति, गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल (भैरहवा), तथा पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल सञ्चालन ।
@पर्यटकीय गन्तव्यहरूको विकास: लुम्बिनी, मुक्तिनाथ, एवरेस्ट क्षेत्र, अन्नपूर्ण सर्किट, र चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जलाई अझ व्यवस्थित बनाउने कार्य ।
@सडक तथा यातायात सुधार: प्रमुख पर्यटकीय क्षेत्रसम्म सहज पहुँचका लागि सडक सञ्जालको विकास ।
समुदाय-आधारित पर्यटन
@गाउँ पर्यटन प्रवर्द्धन: घलेगाउँ, सिक्लेस, बन्दीपुर, र रारा क्षेत्रलाई समुदाय-आधारित पर्यटनको रूपमा विकास ।
@होमस्टे कार्यक्रम: स्थानीय संस्कृतिको प्रवर्द्धन गर्दै गाउँस्तरीय होमस्टे कार्यक्रमलाई प्रोत्साहन ।
@स्थानीय उत्पादन तथा हस्तकला प्रवर्द्धन: हस्तकला, लोक संगीत, र स्थानीय परिकारलाई पर्यटकहरूमाझ लोकप्रिय बनाउने पहल ।
पर्यटन प्रवर्द्धन तथा प्रविधि प्रयोग
@डिजिटल मार्केटिङ: Visit Nepal लगायतका क्याम्पेनहरू सामाजिक सञ्जाल, वेबसाइट, र अन्तर्राष्ट्रिय मिडियामार्फत प्रचार ।
@ई-भिसा तथा अनलाइन सेवाहरू: पर्यटकहरूका लागि भिसा तथा होटल बुकिङ प्रक्रियालाई सरल बनाउने प्रयास ।
@स्मार्ट पर्यटन (Smart Tourism): मोबाइल एप्स, भर्चुअल टुर, तथा डिजिटल गाइड सेवाहरूको विकास ।
दिगो पर्यटन तथा वातावरणीय संरक्षण
@पर्यावरण मैत्री नीति: प्लास्टिकमुक्त पर्यटन क्षेत्र, फोहोर व्यवस्थापन, तथा हरियाली प्रवर्द्धनका कार्यक्रम ।
@वन्यजन्तु तथा प्रकृति संरक्षण: राष्ट्रिय निकुञ्ज, जैविक विविधताको प्रवर्द्धन, र जिम्मेवार पर्यटनलाई बढावा ।
@जलवायु अनुकूलन प्रयासहरू: उच्च हिमाली भेगमा वातावरणीय प्रभाव न्यूनीकरण तथा ट्रेकिङ मार्गहरूको व्यवस्थापन ।
सहकार्य तथा लगानी प्रवर्द्धन
@निजी तथा सरकारी सहकार्य (PPP Model): होटल, ट्रेकिङ एजेन्सी, र ट्रान्सपोर्ट कम्पनीहरूसँग सहकार्य गर्दै पूर्वाधार तथा सेवामा सुधार ।
@विदेशी लगानी आकर्षण: पर्यटन क्षेत्रमा प्रत्यक्ष विदेशी लगानी (FDI) भित्र्याउने नीतिगत पहल ।
@स्थानीय तथा अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारी: युनेस्को, UNWTO जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थासँग सहकार्य गर्दै सम्पदा तथा संस्कृतिको प्रवर्द्धन ।
यी विभिन्न पहलहरू नेपालमा पर्यटन क्षेत्रको दिगो विकास, पर्यटकहरूको आकर्षण बढाउने तथा स्थानीय समुदायलाई लाभान्वित गर्ने उद्देश्यले सञ्चालन गरिएका छन् ।
