डा. सिर्जना भण्डारी
#अध्यात्म_दर्शन #जीवन_दर्शन
विषय प्रवेश
व्रतको हुबहु अंग्रेजीकरण फास्टीङ होइन । यी दुई विषयको तरिका तथा प्रक्रिया उस्तै–उस्तै लागेपनि व्रत तथा उपवास सनातन धर्म एवं अध्यात्मसंग सम्वन्धित विषय हुन् र फास्टीङ आधूनिक चिकित्सा विज्ञानको शरीर तथा स्वस्थ्य विज्ञान र आहार ग्रहण गर्ने तरिका तथा तालिकासंग सम्वन्धित विषय हो तर यी दुवैको अन्तिम उद्देश्य भने एउटै हो मानिसको तन, मन, भाव र चित्तको शुद्धिकरण गरेर पूर्ण स्वास्थ्य हासिल गर्नु । फास्टीङ व्रतकै समय सान्दर्भिक हुनेगरि गरिएको परिमार्जित स्वरूप हो किनकी आधूनिक विज्ञानका सबै प्रकारका प्रगति, विकास तथा परिवर्तनहरुको मूल श्रोत पूर्वीय दर्शनका प्राचीन विज्ञानहरु नै हुन् अर्थात पूर्वीय सनातन अध्यात्म दर्शन कै समयसान्दर्भिक विस्तार तथा परिमार्जित स्वरुप हुन् आधूनिक भौतिक विकास र आधूनिक चिकित्सा विज्ञानका विकासका सबै आयामहरु । व्रत तथा उपवासको सन्दर्भ, उद्देश्य, प्रकार, विधि, व्रतको समय, व्रतको अवधि, व्रतको समयमा ग्रहण गरिने पेय तथा भोजन, व्रतको समयमा गर्ने व्यवहार तथा आचरण, व्रतको आवशयकता तथा महत्व आदिबारे सनातन धर्म एवं अध्यात्म दर्शनमा विस्तारपूर्वक वर्णन गरिएको छ ।
आजको आधूनिक समयमा मानिस पूर्ण रूपमा स्वाथ्य रहन फास्टीङको भूमिका, महत्व तथा यसका सबै आयामहरुको लामो समय लगाएर वैज्ञानिक प्रयोगद्वारा प्रमाणित गरिएका तथ्यहरु समेटेर जापनीज नागरीक डा. योसिनोरी ओसुमीले लेखेको विश्व प्रसिद्ध पुस्तक ‘अटोफेजी (आत्म–चिकित्सा तथा फ्युल रिसाइक्लीगं)’ सन् २०१६ मा नोवेल पुरस्कारबाट सम्मानित भएको थियो । पूर्णतः वैज्ञानिक खोजका तथ्य र तथ्यांकहरुमा आधारीत यस पुस्तकमा फास्टीङको सन्दर्भ, आवश्यकता, उद्देश्य, प्रकार, विधि, तरिका, तालिका, महत्व, फास्टिगंको समय, फास्टिगंको समयमा ग्रहण गरिने पेय तथा भोजन र फास्टीङको समयमा शरीरमा हुने आन्तरिक क्रिया तथा प्रक्रिया आदिबारे विस्तारपूर्वक वर्णन गरिएको छ ।
व्रतको उद्देश्य, प्रकार र महत्व
हरेक मानिसको जीवनको मूल उद्देश्य सुखको प्राप्ति र दुःखको निवृत्ति हो । मानिसले आफ्नो पुरै जीवन यही दुईवटा उद्देश्य पूरा गर्न लगाएको हुन्छ । सुखको प्राप्ति र दुःखको निवृत्ति गर्न विभिन्न समयमा विभिन्न प्रयासहरु गरिए, यसैको एउटा महत्वपूर्ण वैज्ञानिक खोजको निश्कर्षको विषय व्रत, उपवास तथा फास्टीङ हो । व्रतको मूल उद्देश्य मानिसको तन, मन, भाव, चित्तको शुद्धिकरण गरि पूर्ण स्वास्थ्य हासिल गर्नु हो । पूर्वीय अध्यात्म विज्ञानका अनुसार प्रमुख रुपमा व्रत तीन प्रकारका छन्– (१)नित्य व्रत, (२)नैमित्तिक व्रत, र (३)काम्य व्रत । केवल आहारको त्याग गर्नु तथा आहारको तालिका मिलाएर ग्रहण गर्नु मात्र व्रत होइन । मानिसले नित्य गर्नुपर्ने कर्म, व्यवहार तथा आचरणहरुमा यम, नियम तथा दिव्य नवव्रतका अहिंसा, सत्य, अस्तेय, अपरिग्रह, ब्रम्हचर्य(केहीमा पनि अतिआशक्त नहुनु), सौच, सन्तोष, स्वाध्याय, इश्वर प्रणिधान, इन्द्रिय निग्रह, पंचक्लेश(काम, क्रोध, लोभ, मोह, अहंकारण)बाट मुक्त आदिको पालना गर्नु नित्य व्रतको हो र यो प्रक्रिया व्रतको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पाटो हो । कुनै कर्म तथा क्रिया नियम विपरीत तथा अरुलाई हानी हुनेगरि गरिएको अवस्थामा त्यसको प्रायश्चित गर्न र पूर्व अवस्था कायम गर्न आफूले मान्दै आएको धर्म–संस्कृतिमा तोकिए अनुुसार विधिपूर्वक गरिने नैमित्तिक व्रत हो । जीवनमा केही उद्देश्य पूरा गर्न तथा हासिल गर्न आ–आफ्नो धार्मिक तथा आध्यात्मिक आस्था अनुसार विधिपूर्वक गरिने संकल्प काम्य व्रत हो । मानिस तन, मन, भाव, चित्त सम्पूर्ण किसिमले पूर्ण रूपमा स्वस्थ रहन व्रत तथा उपवासको महत्वपूर्ण भूमिका रहने गर्दछ तसर्थ यो सनातन अध्यात्म दर्शनको अत्यन्त महत्वपूर्ण अंश रहदै आएको छ । वैदिककाल तथा सत्ययुगमा व्रतका विधि तथा नियमहरु निकै कडा हुने गर्थे तर युग परिवर्तसंगै क्रमशः त्रेता, द्वापर, कली युगमा व्रतका विधि तथा नियमहरु सरल हुदै आएका विषयहरु धार्मिक तथा आध्यात्मिक श्रोतहरुमा उल्लेख गरिएका पाइन्छन् ।
फास्टीङको उद्देश्य, प्रकार र महत्व
फास्टीङको मुख्य उद्देश्य मानिसको शरीर स्वस्थ राख्नु रहेको छ किनकी विश्वका पछिल्ला तथ्य र तथ्यांकहरुलाई हेर्दा मानिसमा आहारको न्यूनताले भन्दा अधिकता अर्थात बढि खाएर विभिन्न प्रकारका स्वास्थ्य समस्या तथा रोगहरु देखिएका छन् । भौतिक विज्ञानको प्रगतिमा आएको क्रान्तिले विकास र विनास दुवै ल्याएको यथार्थ हामी सबैलाई विदितै छ । मानिसको जीवनको यही समस्या समाधान गर्ने उद्देश्यले सक्दो प्रयोगात्मक वैज्ञानिक खोज गरेर अटोफेजी अर्थात आत्म–चिकित्सा जस्ता तथ्य र तथ्यांक सहितका प्रामाणिक पुस्तकहरु बजारमा ल्याइएका छन् ताकि मानिसले स्वास्थ्यबारे तथ्यगत किसिमले जानोस, आफ्नो दैनिकीमा त्यसको अनुशरण गरोस र स्वस्थ रहन सकोस् । अटोफेजी लगायत मानिसको स्वास्थ्यमा वैज्ञानिक खोज गरिएका अन्य पुस्तकहरुको मूल आशय मानिसले आफ्नो शरीरको प्रकृति(त्रिदोष–वाथ, कफ, पित्त) अनुसार स्वस्थ तथा पौष्टिक आहारको चयन र आहार ग्रहण गर्ने समय, तरिका तथा तालिका जानेर स्वस्थ रहन आफैंले आफूलाई मद्धत गरोस भन्ने रहेको छ ताकि शरीर अर्थात तनलाई स्वस्थ तथा शुद्धिकरण गर्नुको साथसाथ मन, भाव, चित्तको शुद्धिकरण अर्थात पूर्ण स्वास्थ बनाउन भरपुर मद्धत गर्न पुगोस् । फास्टीङका प्रकारहरु उदेश्य अनुसार फरक-फरक छन् - कसैको उदेश्य तौल घटाउनु हुन्छ, कसैको रोग निको गर्नु हुन्छ, कसैको रोग लाग्न नदिन तथा सदा तन्दुरुस्त रहनकोलागि हुने गर्दछ । उदेश्य अनुसार नै फास्टीङ विज्ञहरुले फास्टीङको प्रकार, तरिका तथा तालिका दिने गर्दछन् । फास्टीङले मानिसकाे शरीर र मनका धेरै प्रकारका रोगहरु निको गर्दछ तसर्थ मानिस पूर्ण रूपमा स्वस्थ रहन व्रत तथा उपवास जत्तिकै फास्टीङको पनि अत्यन्तै महत्वपूर्ण भूमिका रहेको छ ।
अटोफेजी र यसको प्रक्रिया
अटोफेजी फास्टीङ गरिएको अर्थात भोको रहेको समयमा शरीर विशेष अवस्थामा पुग्दछ, यो समयमा शरीर स्वस्थ बनाउन शरीर आफैंले आन्तरीक रुपमा गर्ने क्रियात्मक प्रक्रिया हो । मानिसको शरीर स्वयं ब्रम्ह हो र शरीर आफैं अत्यन्तै बुद्धिमान हुन्छ । शरीरका आन्तरीक गतिविधिहरु कुन तथा कस्तो अवस्थामा कहिले, के, कसरी, किन गर्ने अथवा नगर्ने भन्ने सन्दर्भमा वृहद क्रिया तथा प्रक्रियाहरु शरीर आफैंले निर्णय गर्दछ । अटोफेजीका अनुसार खाना खाएपछिको समयमा र लामो समय खाना नखाएको समयमा अर्थात फास्टीङ गरिएको समयमा शरीरलाई स्वस्थ राख्न शरीर आफैंले आन्तरीक रुपमा फिउल रिसाइकिलिङ अर्थात उर्जाको परिचालन गर्न शुरू गर्दछ जसलाई पूर्वीय सनातन दर्शका चिकित्साशास्त्रले आत्म–चिकित्सा भनेका छन् । अटोफेजी सनातन चिकित्साशास्त्रमा उल्लेख गरिएको आत्म-चिकित्सा विषयकै समय सान्दर्भिक परिमार्जन हो । यो प्रक्रियामा शरीरमा विभिन्न आन्तरीक क्रियाहरु हुन्छन् र यस क्रममा शरीर आफैंले शरीरमा रहेका हानीकारक कोष तथा हानीकारक ब्याक्टेरीयाहरुलाई नष्ट गर्दछ र शरीरमा अतिरिक्त जम्मा भएर रहेको बोसोको प्रयोग उर्जा तथा खानाको रुपमा गरेर शरीरलाई सन्तुलन र स्वस्थ राख्ने क्रिया गर्दछ । शरीरमा रहेका हानीकारक कोष तथा हानीकारक ब्याक्टेरीयाहरु नै विभिन्न प्रकारका रोगहरु हुन् जसलाई शरीरको कुन अंगमा कसरी देखियो त्यही अनुसार फरक-फरक नामाकरण गर्ने गरिन्छ । फास्टीङ गर्ने विधि र तरिकाहरु निश्चित गरिएका हुन्छन् जस्तोकि कति घण्टा केही पनि नखाने, कति घण्टापछि पेय, हल्का खाना तथा सामान्य खाना खाने, कुन–कुन अवस्थामा शरीरको आन्तरीक अवस्थामा के–के हुन्छ र उक्त समयमा के-के गर्ने तथा नगर्ने आदि ।
फास्टीङ गर्ने क्रममा ३६ घण्टा केही पनि नखादा शरीरमा अत्यन्तै लाभकारी तथा सकारात्मक परिवर्तनहरु आउँन शुरु हुन्छन् तथा शरीर नयाँ बन्न थाल्छ । फास्टीङ गर्ने क्रममा पहिलो ४ देखि ८ घण्टामा शरीरमा रगतमा चीनीको मात्रा घट्न थाल्छ; १२ घण्टाको फास्टीङमा शरीर स्वथ्य बन्ने आन्तरीक प्रक्रिया स्वतः शुरु हुन्छ र स्वस्थ शरीरकोलागि अति आवश्यक ग्रन्थी रस तथा हर्मोनहरु बन्न शुरु हुन्छन् । फास्टीङको १४ घण्टापछि शरीरले कीटोन्स बनाउन शुरुगर्छ, कीटोन्सले शरीरमा अतिरिक्त रुपमा जम्मा भएर रहेको बोसो पगालेर खान शुरुगर्छ, १६ देखि १८ घण्टाको फास्टीङमा शरीरले बोसो जलाउन थाल्छ । फास्टीङको वास्तविक लाभ २४ घण्टाको फास्टीङपछि शुरु हुन्छ । २४ घण्टापछि शरीर अटोफेजी अर्थात आत्म–चिकित्सा प्रक्रियामा प्रवेश गर्छ, यसको मतलव हो शरीरको पुनर–संरचना तथा शरीर नवीकरणको प्रक्रिया शुरु हुनु । अटोफेजीको अवस्थामा शरीरमा जतिपनि नकारात्मक, समस्याग्रस्त तथा रोगी कोषहरु र हानिकाक ब्याक्टेरीयाहरु छन् तीनलाई हटाउन शुरु गर्दछ अर्थात शरीरको शुद्धिकरण(डिटक्सीफीकेसन) प्रक्रिया शुरु हुन्छ आत्म-चिकित्सा प्रक्रियाबाट । ३६ घण्टासम्मको फास्टिगंमा अटोफेजी अर्थात आत्म–चिकित्साको काम गर्ने प्रभावकारीता ३०० प्रतिशतसम्म बढ्छ र यो अवस्थामा शरीरले शरीरमा अतिरिक्त जम्मा भएर रहेको बोसोलाई उर्जाको रुपमा प्रयोग गरेर यो सबै प्रक्रिया गर्दछ र तिब्र गतिमा शरीरका विकारहरु र शरीरको अनावश्यक तौल घटाउन शुरुगर्छ र शरीर स्वस्थ हुदै जान्छ । प्राविधिक भाषामा सहज किसिमले अटोफेजी प्रक्रियालाई कम्प्युटरमा एन्टीभाइरस चलाएर कन्प्युटरका प्रोग्राम तथा सफ्टवेयरहरुमा लागेका भाइरस हटाइएको प्रक्रियाको रूपमा बुझ्न सकिन्छ । अटोफेजी प्रक्रियाले शरीर र मनका हरप्रकारका समस्या तथा रोगहरुको उपचार गर्दछ । कुनै विशेष परिस्थितिमा बाहेक मानिसको शरीर पूर्ण रूपमा स्वस्थ छ भने मानिसको मन पनि स्वस्थ तथा सकारात्मक हुन्छ । मन स्वस्थ तथा सकारात्मक छ भने यसको प्रत्यक्ष्य प्रभाव भाव र चित्तमा पनि स्वतः पर्दछ र मानिस पूर्ण रूपमा स्वस्थ हुन्छ । यसकारण व्रत र फास्टीङ दुवैको अन्तिम उद्देश्य मानिसको तन, मन, भाव, चित्तको शुद्धिकरण गर्नु हो ।
विडम्बना,आजभोलि हाम्रा व्यवहार तथा अभ्यासमा व्रत, उपवास तथा फास्टीङको परिभाषा र बुझाइ नकारात्मक परिणाम ल्याउने किसिमले फेरिएको छ र बुझाइ पनि त्यस्तै प्रकारको बनेको छ । आजभोलि व्रत तथा फास्टीङ भोको बस्ने नभएर खाना परिवर्तन गर्ने र सामान्य अवस्थामा भन्दा व्रत तथा फास्टीङको दिनमा अझ बढि खाने र शरीर तथा मनमा अझ बढि विमारी थप्ने विकृत अभ्यास बढ्दै गैरहेको छ । तर यो विकृतिलाई व्रतलाई वर्गिकरण तथा तालिकीकरण गरेर व्यवस्थित गर्न सकिन्छ जस्तोकी निश्चित घण्टासम्म पानी पनि नपिउने; निश्चित घण्टासम्म पानी मात्र पिउने; निश्चित घण्टासम्म पेय पदार्थ मात्र ग्रहण गर्ने; निश्चित घण्टासम्म फलफूल मात्र ग्रहण गर्ने; निश्चित घण्टासम्म हलुका खाना मात्र ग्रहण गर्ने आदि । यस प्रकारको तालिकालाई अंग्रेजीमा इन्टरमिटेन्ट फास्टीङ भनिन्छ जसमा प्राय साँझ तथा रातीको खाना सुर्यास्त अघि खाइसक्ने र भोलिपल्ट विहान कन्तिमा १२ घण्टा, वा १४ घण्टा, वा १६ घण्टासम्म केही नखाइ पेट खाली राख्ने गरिन्छ। जतिसक्दो लामो घण्टासम्म पेट खाली राख्दा शरीरका विकारहरु अर्थात हानीकारक कोष तथा ब्याक्टेरियाहरु शरीर आफैंले नष्ट गर्दछ र शरीर स्वस्थ हुन्छ । इन्टरमिटेन्ट फास्टीङका विधि तथा तरिकाहरु अनुशरण गरेर संधै तन, मन, भाव चित्त शुद्ध गर्न र सदा स्वस्थ रहन सकिन्छ ।
तन, मन, भाव, चित्तको शुद्धिकरणकालागि स्वास्थ्य सल्लाह
पूर्वीय सनातन अध्यात्म दर्शन मनुष्यलाई सहज, सरल र सन्तुलित जीवन जिउने कला सिकाउने ज्ञानको विज्ञान हो । अध्यात्म विज्ञानमा पाँच प्रकारका चिकित्सा पद्धतिहरुको स्पष्ट उल्लेख गरिएको छ– (१)योग चिकित्सा पद्धति, (२)आयुरवेद चिकित्सा पद्धति, (३)प्राकृतिक चिकित्सा पद्धति, (४)मर्म चिकित्सा पद्धति, र (५)प्रकृति तथा मनोरञ्जन चिकित्सा पद्धति । सबै चिकित्सा पद्धतिहरुले आहार विज्ञान, विहार विज्ञान र व्यवहार विज्ञानलाई प्राथमिकता प्रदान गरेका छन् किनकी मानिसले जस्तो आहार तथा प्रत्याहार(इन्द्रियहरुको आहार)ग्रहण गर्छ ऊ त्यस्तै बन्दै जान्छ; जस्तो र जति मात्रामा योगाभ्यास, व्यायाम, प्राणायाम तथा ध्यान साधना गर्छ ऊ त्यस्तै बन्दै जान्छ र जस्तो व्यवहार तथा आचरण गर्छ ऊसको कर्म र व्यक्तित्व त्यस्तै बन्दै जान्छ । तसर्थ हरेक दिन सन्तुलित किसिमले स्वस्थ, ताजा, पौष्टिक आहारको सेवन गर्न; कम्तिमा एकदेखि डेढघण्टा क्रमशः योगासन तथा व्यायाम, प्राणायाम, ध्यान(३०–१५–४५) गर्न र संधै सबैसंग सरल तथा सहज व्यवहार र आचरण गर्न सुझाव दिने गरिन्छ । bsirjana@gmail.com
------------------------------
सन्दर्भ सामग्रीः
