योग-ध्यान साधनाको अनुशरण गरेर नवयुग निर्माण प्रारम्भ गरौं

                                                 डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश 

नवयुग निर्माणको अर्थ हो सबैको हित हुने विशेष तथा महत्वपूर्ण विराट कार्यको प्रारम्भ गर्नु। अज्ञानतावस विभिन्न कारणले धर्म तथा अध्यात्मबाट दुरी बढेकोले असल संस्कारबाट दुर हुदै गएका विश्व समाजका अधिकांश मानिसहरुको जीवनशैली रोगयुक्त, अशान्त, असहज, असन्तुलित, अस्तव्यस्त तथा समस्याग्रस्त भएका थुप्रै अनगिन्ती तथ्यहरु हाम्रा सामु असरल्ल छन्। यस किसिमका समस्याहरुको एक मात्र सामाधान सबैलाई सनातन अध्यात्मले प्रादुर्भाव गरेको योगध्यान साधनाको प्रयोगात्मक अभ्यास तथा व्यवहारिक ज्ञान प्रदान गरेर धर्म, अध्यात्म तथा असल संस्कारसंग जोड्नु रहेको छ। यो महान तथा महत्वपूर्ण कार्यको साहसिलो प्रारम्भ वैज्ञानिक आध्यात्मिक संस्था जीवन विज्ञान# प्रतिष्ठानले गरेको छ। भगवान गौतम वुद्धको जन्मस्थल रुपन्देही, लुम्बिनी स्थित लुम्बिनी विकास कोषले निर्माण गरेको पाँच हजार जना एकै पटक ध्यान साधना गर्नसक्ने क्षमता भएको अन्तर्राष्ट्रिय ध्यान सभा केन्द्रमा एकै साथ पाँच हजार जनाको सहभागितामा विराट चक्र विज्ञान सप्ताहको आयोजना गरेर विश्वमै विराट आध्यात्मिक जागरणको अद्वीतिय सन्देश जाने गरि चैत्र १७ देखि २३ गतेसम्म योगध्यान महायज्ञको थालनी गर्ने भएकोछ।  

योगध्यानको यस महायज्ञ विराट चक्र विज्ञानमा अनुभवी श्रद्धेय सद्गुरु द्वय रमेश नेपालज्यू तथा एल.पि. भानु शर्माज्यूद्वारा सात दिनसम्म विहान साँढे सात बजेदेखि साँझ पांच बजेसम्म योगध्यानका विभिन्न प्रयोगात्मक र व्यवहारिक विधिहरुको अनुशरण गरि मानिसको सुक्ष्म शरीरमा रहेका उर्जाका केन्द्र सात चक्रहरुको सैद्धान्तिक तथा व्यवहारिक ज्ञान प्रदान गर्दै सहभागिहरुको सातवटै चक्र जागरण गर्न मद्धत गरिनेछ। योगध्यान सधनाका विधिहरुको अनुशरण गरेर आफ्ना उर्जाका केन्द्रहरु सात चक्र जाग्रित गरेको हरेक व्यक्तिमा सही अवसरको अभावमा उ भित्र दवेर रहेका उसका स्वस्थ रहन सक्ने, सदा खुशी र सुखी रहन सक्ने, आत्म-विश्वास तथा आत्म-सममानले पूर्ण हुन सक्ने, राम्रो सम्वन्ध बनाउन तथा काममा अरुसंग सहकार्य गर्न सक्ने, ज्ञान तथा वौद्धिकता आर्जन गर्न सक्ने तथा सिर्जनशील बन्न सक्ने, कुनैपनि काम आँट्न र पूरा गर्न सक्ने तथा सदा शान्त र आनन्दित रहन सक्ने क्षमता तथा प्रतिभाहरु प्रस्फुटीत हुन्छन् र उसको जीवनमा सुख, शान्ति र समृद्धि स्वतः भरिन्छ, र उ जीवनका हरेक आयामहरुमा सफल व्यक्ति बन्दछ। यसरी आफ्नो जीवनमा सुखी, शान्त र समृद्ध भएको सफल व्यक्ति नै हरेक प्रकारले नवीनताले भरिएको नागरिक बन्दछ र नवीन नागरिकले नै नवयुग निर्माणको महान कार्यमा सहयोग तथा योगदान पुर्याउन सक्दछ। 

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यानका विधिहरु सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामाविराट चक्र विज्ञानमा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नवयुग निर्माण महान कार्यमा योगदान गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक तथा योगगुरु बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ।

कर्मयोगमा योगस्थ भइ जीवनमा सुख, शान्ति, समृद्धि हासिल गरौं

                                                          डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश 

मानव जन्म कर्मयोनी हो। मानव भएर जन्मिएपछि कर्म गर्नु अपरिहार्य हुन्छ। के कर्म गर्ने, कस्तो कर्म गर्ने र कसरी गर्ने भन्ने विषयमा हरेक व्यक्तिको आ-आफ्नै निर्णय तथा रोजाइ हुनु आवश्यक हुन्छ ताकि असल तथा आवश्यक वर्गकालागि उपयोगी हुने कर्मको माध्यमबाट हरेक मानिसले आफ्नो जीवनमा सुख, शान्ति र समृद्धि हासिल गर्न सकोस र मानवीयताको सेवा गर्न सकोस किनकी आफूलाई रुची भएको तथा आफैंले रोजेको कर्म मात्र आफू, परिवार, समाज, देश तथा सबैकालागि सफलतामुखी, उपयोगी, दिगो र महत्वपूर्ण कर्म बन्न सक्दछ। सनातन अध्यात्म दर्शनको परिभाषा अनुसार त्यस्तो व्यक्ति आध्यात्मिक तथा धार्मिक व्यक्ति हो जो आफ्नो असल कर्मको माध्यमबाट आफू सुख, शान्ति, समृद्धिले भरिन्छ र अरुको जीवनमा पनि सुख, शान्ति, समृद्धि ल्याउन सहयोग गरि मानवीयताको सेवा गर्दछ।

सनातन आध्यात्कि दर्शनका विभिन्न दर्शन शास्त्रहरुले कर्म र कर्मयोगको विषयमा युगौंदेखि तत्-तत् समयमा समय सान्दर्भिक हुने किसिमले धेरै व्याख्या, विश्लेषण, जानकारी तथा ज्ञान प्रदान गरेका छन्। जुनसुकै ज्ञान जति समय सान्दर्भिक हुन्छ त्यतिनै सबैकालागि उपयोगी तथा प्रतिफलमुखी हुन्छ। अहिलेको समय धार्मिक तथा आध्यात्मिक हिसावले कलियुग हो र आधूनिक तथा उत्तर-आधूनिक समय तथा मानिसहरुको जीवनशैलीको हिसावले विज्ञान प्रविधि तथा सूचना प्रविधिले युक्त २१औं शताव्दी हो, तसर्थ कर्म तथा कर्मयोगको सन्दर्भ अहिलेको परिवेससंग मिल्ने तथा समय सान्दर्भिक हुनु आवश्यक छ।

समयको विभिन्न कालखण्डमा पूर्वीय अध्यात्म दर्शन वेदान्तका अध्ययता पूर्वज श्रद्धेय जगतगुरु, आचार्य तथा सद्गुरुहरुले आफ्नै किसिमले समय सान्दर्भिक हुनेगरि कर्म र कर्मयोगको व्याख्या, विश्लेषण तथा परिभाषा गर्नुभयो। सबै स्रष्टाहरुले हरेक मानिसले जीवन जीउने क्रममा कर्म, धर्म र अध्यात्मलाई संगसंगै तथा एकसाथ लानु पर्दछ र यसो गर्न सके मात्र मानिसले गर्ने कर्म कर्मयोग बन्दछ र मानिसको जीवनमा स्वतः सुख, शान्ति र समृद्धि आउँछ भन्ने कुरामा जोड दिनुभयो। समयको लामो कालखण्डसम्म मानिसको जीवनशैली यही रितमा चल्दै गयो तर पछिल्लो समय या भनौं विश्वमा विभिन्न समयमा भएका खासगरि अत्यास लाग्दा  खासगरी धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक तथा साम्प्रदायिक, राजनीतिक, आर्थिक विभिसिकाहरू र पछिल्लो चरणमा आधूनिक भौतिक विज्ञानले गरेका प्रगतिहरु र यसले ल्याएको विश्वव्यापि भूमण्डलीकरणका  सकारात्मक तथा नकारात्मक परिणामहरु संगसंगै मानिसको जीवनलाई हेर्ने तथा बुझ्ने दृष्टिकोण, उसको जीवनशैली, जीवनको प्राथमिकता तथा रोजाइमा विस्तारै परिवर्तन ल्यायो र मानिस-मानिसमा जीवन र जगतलाई तथा कर्म, धर्म र अध्यात्मलाई हेर्ने तला बुझ्ने दृष्टिकोणमा विविधता आयो र यसले मानिसमा उच्च आकांक्षा, प्रतिस्पर्धा, वर्ग विभाजन तथा सम्पन्न र विपन्नताको बुझाई, असफलता, नैराश्यता आदि ल्यायो र कर्म, धर्म र अध्यात्मको परिभाषा, बुझाइ तथा अनुशरणमा पनि विविधता आयो र मानिसले कर्म, धर्म र अध्यात्म एकअर्काका अपरिहार्य परिपूरक विषयहरुलाई फरक-फरक विषयको रुपमा र एकअर्काका विपरित तथा एकसाथ गर्नै नसकिने विषयका रुपमा बुझ्न थाल्यो र कर्म, धर्म र अध्यात्मको अपरिहार्यतालाई चटक्कै बिर्सेर केवल कर्मलाई खासगरी फाइदामूलक र प्रतिस्पर्धात्मक कर्मलाई मात्र जोड दिन थाल्यो। यही गलत बुझाइका कारण कर्मलाई कर्मयोग बनाउन असफल भयो। यसरी कर्म, धर्म र अध्यात्मको मूल मर्मबाट टाढिदै गएको कारण उसको जीवन अव्यवस्थित, अस्तव्यस्त र असन्तुलित बन्न पुग्यो। 

आजको युगमा कर्म, धर्म र अध्यात्मको मूल मर्मबाट दुर भएर अव्यविस्थित तथा असन्तुलित जीवनशैली जीरहेका मानिसहरुलाई पुनः सनातन अध्यात्मले जोड दिदै आएको वैज्ञानिक पद्धति कर्म, धर्म र अध्यात्मलाई एकसाथ अनुशरण गरेर तथा गराएर आजका मानिसहरुको जीवनमा सुख, शान्ति र समृद्धि फर्काउने क्षेत्रमा काम गर्नु आजको टड्कारो आवश्यकता बनेको छ। यसकालागि सनातन अध्यात्म दर्शनमा उल्लेख गरिएका वैज्ञानिक पद्धतिमा आधारित रहेर योगध्यानका प्रयोगात्मक अभ्यास, साधना तथा ज्ञान सिकाउने आधुनिक आध्यात्मिक संस्था तथा गुरुहरुसंग जोडिनु आवश्यक हुन्छ। योगध्यानका वैज्ञानिक विधिहरुलाई विधिपूर्वक आफ्नो जीवनशैलीमा अनुशरण गर्दा मानिसको सुक्ष्म शरीरमा रहेका उर्जाका श्रोत सात चक्रहरुको जागरण हुने र चक्र जागरण भएपछि सही अवसरको अभावमा मानिस भित्र दवेर रहेका उसका प्रतिभा तथा क्षमताहरु स्वतः प्रष्फुटीत हुने हुनाले मानिस आफ्नो रुची भएका हरेक क्षेत्रमा कर्म गर्न जागरुक तथा अग्रसर हुन्छ र जीवनमा सफलता हासिल गर्दै  जान्छ र उसको जीवन सुख, शान्ति र समृद्धिले भरिन्छ र उसले  आफ्नो असल कर्मको माध्यमबाट आफू लगायत परिवार, समाज तथा देशलाई सुखी, शान्त, समृद्ध बनाउँदछ र अरुको जीवनमा पनि सुख, शान्ति, समृद्धि ल्याउने कार्ममा लागेर अरुलाई सहयोग गरि मानवीयताको सेवा गर्न अग्रसर हुन्छ।

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यानका विधिहरु सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा विराट चक्र विज्ञानमा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक तथा योगगुरु बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ।

स्थुल शरीर र सुक्ष्म तथा उर्जा शरीरको अन्तर-सम्वन्धको आत्मबोध

                                                     डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश  

सनातन अध्यात्म दर्शनले मनुष्यहरुलाई आफ्नो अमूल्य जीवनको विज्ञानको सही जानकारी तथा महत्व बुझाउन मानव शरीरलाई समग्रमा स्थुल र सुक्ष्म अर्थात उर्जा शरीर गरि यस अन्तर्गत  विभिन्न तह तथा भागमा विभाजन गरेको छ। मोटामोटी रुपमा मानव शरीरलाई तीन तहमा विभाजन गरिएको छ- स्थुल शरीर, सुक्ष्म शरीर र कारण शरीर। सुक्ष्म शरीरमा रहेका उर्जाका केन्द्र सात चक्रहरुलाई आधार मानेर मानव शरीरलाई सात तहमा विभाजन गरिएको छ- भौतिक अर्थात स्थुल शरीर, प्राणिक शरीर, मनस शरीर, भावनात्मक शरीर, वौद्धिक शरीर, आत्मिक र चेतनात्मक अर्थात परम शरीर। पंचकोषहरुलाई आधार मानेर मानव शरीरलाई पाँच तहमा विभाजन गरिएको छ- अन्नमय कोष, प्राणमय कोष, मनोमय कोष, विज्ञानमय कोष र आनन्दमय कोष। 

अन्नमय कोषका अनुसार अन्नबाट निर्मित दृश्य चित्रमा रहेको तथा देख्न र छुन सकिने हाम्रो भौतिक शरीर नै स्थुल शरीर हो र अरु सबै शरीरहरु देख्न नसकिने तर अनुभूति मात्र गर्न सकिने सुक्ष्म अर्थात उर्जा शरीरहरु हुन्। स्थुल तथा सुक्ष्म अर्थात उर्जा  सबै शरीरहरुको आ-आफ्नै परिभाषा, महत्व तथा क्रिया र कर्महरु रहेका छन्। हाम्रो स्थुल शरीर यन्त्र मात्र हो यसलाई सुक्ष्म अर्थात उर्जा शरीरले चलाएको हुन्छ तथा नियन्त्रण गरेको हुन्छ। हामीले नियमित रुपमा गर्ने आहार, विहार र विचारले स्थुल शरीरलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्दछ र हाम्रो आहार, विहार र विचारलाई सुक्ष्म अर्थात उर्जा शरीरमा हुने सकारात्मक तथा नकारात्मक गतिविधिहरुले प्रत्यक्ष प्रभाव पार्दछ। समग्रमा भन्नु पर्दा हाम्रो सुक्ष्म शरीर अर्थात आत्मा तथा चेतना उर्जा शरीर हो र अध्यात्म विज्ञान पूर्णतः उर्जाको विज्ञान हो। उर्जा (योगको भाषामा कुण्डलिनी तथा प्राण उर्जा भनिन्छ) तीन किसिमका हुन्छन् शारीरिक तथा जीवन उर्जा, प्राकृतिक तथा जगत उर्जा र ब्रह्माण्डिय तथा परम उर्जा। यिनै तीन किसिमका उर्जाहरुको समन्वयबाट हाम्रो जीवन चलेको हुन्छ। यि तीन किसिमका उर्जाहरुलाई व्यवस्थित तथा सन्तुलित राख्न सके मात्र हाम्रो समग्र स्थुल तथा सुक्ष्म अर्थात उर्जा शरीर व्यवस्थित तथा सन्तुलित रहन्छ र यि तीन किसिमका उर्जाहरुलाई व्यवस्थित तथा सन्तुलित राख्न नसकेको अवस्थामा हाम्रो  स्थुल तथा सुक्ष्म शरीरहरुमा अब्यवस्था, अस्तव्यस्तता तथा असन्तुलन आउँछ र यसको परिणामस्वरुप हाम्रो जीवनमा शारीरिक तथा मानसिक रोग, असफलता, बेखुशी, आत्मविश्वासमा कमी, सम्वन्धमा असहजता, अज्ञानता, परानिर्भता, आँटेको कार्य गर्न वाधा, अशान्ति जस्ता समस्याहरु देखा पर्दछन् र समग्र जीवनशैली नै असहज तथा अव्यवस्थित बन्न पुग्दछ।

उर्जा शरीरलाई व्यवस्थित तथा सन्तुलित गर्न सक्यौं भने हाम्रो स्थुल शरीर, मनस शरीर लगायत सबै शरीरहरुमा देखिएका तथा देखिने सम्भावना रहेका सबै किसिमका रोग तथा समस्याहरु समाधान भएर जान्छन् किनकी स्थुल, मनस, भाव आदि शरीरहरुमा देखिने सबै प्रकारका रोग, समस्या तथा असन्तुलनहरु सबैभन्दा पहिला उर्जा शरीर तथा हाम्रो आभा मण्डलमा देखिन्छन् र केही समयपछि मात्र स्थुल तथा मनस र अन्य शरीरहरुमा देखिन्छन्। तसर्थ योगध्यानका विधिहरुको सही अनुसरण गरेर हाम्रो उर्जा शरीरलाई व्यवस्थित तथा सन्तुलित गर्न अति आवश्यक हुन्छ। योगध्यान साधनाले हाम्रो सुक्ष्म तथा उर्जा शरीरमा रहेका उर्जाका केन्द्र सात चक्रहरुलाई सन्तुलन तथा जाग्रित गर्दछ र हाम्रो समग्र स्थुल तथा सुक्ष्म शरीरका गतिविधिहरुलाई व्यवस्थित तथा सन्तुलित गर्न मद्धत गर्दछ र मानिस जीवनमा सुख, शान्ति र समृद्धिले भरिन्छ र उ आनन्दले भरिपूर्ण आध्यात्मिक जीवन जिउँन सक्षम हुन्छ।

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यानका विधिहरु सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा विराट चक्र विज्ञानमा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक तथा योगगुरु बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ।

प्रमात्रा भौतिक विज्ञान र अध्यात्म विज्ञान विचको अन्तरसम्वन्ध

                                                     डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

प्रमात्रा भौतिक विज्ञानका पछिल्ला खोजहरुले परम्परागत भौतिक विज्ञान(Conventional Physics)ले स्थापना गरेका पुराना मूल्य-मान्यताहरुलाई तोडेर अर्थात ति मूल्य-मान्यताहरुलाई असत्य सावित गर्दै आधूनिक तथा प्रमात्रा भौतिक विज्ञानले उजागर गरेका तथ्यहरुलाई सनातन अध्यात्म दर्शनका मूल्य-मान्यताहरुसंग जोड्दै लगिरहेका छन्। सबैले बुझ्ने गरि सजिलो भाषामा भन्नु पर्दा विश्व समाजमा आधूनिक तथा प्रमात्रा भौतिक विज्ञानका पछिल्लो समयमा गरिएका नयाँ-नयाँ खोजहरुले नै सत्ययुग तथा आध्यात्मिक मूल्य-मान्यताहरु(Spiritual Values) को पुन:स्थापना गर्ने कार्यको शुरुआत गरिसकेका छन्, तसर्थ वैज्ञानिक अध्यात्मको प्रवर्द्धन गर्न अहिलेको इस्वी २१औं शताब्दीको समय एकदम सही रहेको मान्न सकिन्छ। 

परम्परागत भौतिक विज्ञानले हाम्रा ज्ञान-इन्द्रियहरुले अनुभव गर्न सक्ने तथा ल्यावमा परिक्षण गर्न सकिने वस्तु, विषय तथा गतिविधिहरु मात्र प्रमाणिक सत्य तथा विज्ञान हुन् भन्ने दावी गर्यो र यस सम्वन्धमा धेरै अप्रमाणित भ्रमहरु पैदा गर्यो तर पछिल्लो समयमा प्रमात्रा भौतिक विज्ञानले गरेका नयाँ-नयाँ खोज, अनुसन्धान तथा अध्ययनहरु- अटोमिक थेयरी(Atomic Theory), एम थेयरी(M Theory), स्ट्रीङ थेयरी (String Theory), सुपर-स्ट्रीङ थेयरी(Super-String Theory), बटरफ्लाइ इफेक्ट थेयरी(Butterfly Effect Theory), वेव पार्टीकल डुवालिटी(Wave Particle Duality) लगायत अन्य क्वान्टम मेकानिजनका  सिद्धान्तहरुले यस किसिमको दावी तथा भ्रमलाई चिर्दै तथा असत्य सावित गर्दै हजारौं वर्ष अघि पूर्वीय अध्यात्म दर्शनले स्थापित गरेका जीवन र जगत/ब्रह्माण्डका सुक्ष्म तथा अतिसुक्ष्म मूल्य-मान्यताहरुलाई स्वीकार गरेको छ र यि मूल्य-मान्यताहरु पुनःस्थापित हुने प्रक्रिया अघि बढिरहेको संकेतहरु देखिन थालेका छन्, यसकासाथै सनातन अध्यात्म विज्ञानलाई नै मूल विज्ञान तथा महा विज्ञान(Super Science)को मान्यता प्रदान गर्न थालेका छन्। पछिल्लो समयमा प्रमात्रा भौतिक विज्ञानको विषयमा अध्ययन गरिरहेका वैज्ञानिकहरुले ब्रह्माण्डको नियमबारे अझै धेरै कुरा जान्न र बुझ्न तथा धेरै ज्ञान लिन बाँकी रहेको र अहिलेसम्म जानकारीमा आएका तथ्यहरुले ब्रह्माण्डबारे अत्यन्त कम अध्ययन गर्न सकेको स्वीकार तथा उजागर गर्दै आइरहेका छन्।

 

सनातन अध्यात्म दर्शनले हजारौं वर्षदेखि जीवन र जगत/ब्रह्माण्डको अन्तिम श्रोत ब्रह्माण्डिय उर्जा हो, ब्रह्माण्डिय उर्जाको अन्तिम श्रोत चेतना हो, हामी सबै त्यहि विराट ब्रह्माण्डिय उर्जा तथा चेतनाका साना-साना अंश हौं, सबै एकअर्कासंग अन्तर-सम्वन्धित तथा जोडिएका छौं र यहाँ कोही पनि कसैबाट अलग छैन भन्ने शाश्वत सत्य उजागर गर्दै आइरहेको छ र यही शाश्वत ज्ञानलाई नै अहिलेको आधुनिक तथा प्रमात्रा भौतिक विज्ञानले सत्य मान्दै तथा स्वीकार गर्दै सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड उर्जाका तरङ्गहरुले बनेको छ र ब्रह्माण्डका सबै जड तथा जीवतत्वहरु ब्रह्माण्डिय उर्जाका अभिन्न अंश हुन् र ति सबै उर्जाबाट नै निर्मित भएका हुन् भन्ने विभिन्न प्रमाणिक तथ्यहरु प्रस्तुत गरिसकेको छ । र अहिलेसम्मका पूर्वीय अध्यात्म दर्शनका विभिन्न शास्त्रहरु मध्य सवैभन्दा वैज्ञानिक तथा प्रमाणिक शास्त्र श्री कृष्ण भगवानद्वारा प्रतिपादित 'श्रीमद् भगवद् गीता' मा उल्लेख गरिएका आध्यात्मिक तथ्यहरुमाथि विश्वव्यापि रुपमा वैज्ञानिक खोज, अनुसन्धान तथा अध्ययन गर्ने महान कार्यको प्रारम्भ भएको छ।

सनातन आध्यात्म दर्शनको मान्यता अनुसार मानव भएर जन्मनुको प्रमुख कारण आफूतिर फर्किएर तथा आफैंभित्र अन्तरयात्रा गरेर आत्मानुभूत तथा तत्वज्ञान हासिल गरि बारबार दोहोरीरहने जन्म- मृत्युको दु:खदायि चक्रबाट पार भइ मुक्ति तथा मोक्षमा पुग्नु हो, यसकालागि योगध्यान साधनाको अभ्यास गरेर आफूभित्र सुक्ष्म रुपमा रहेका उर्जा (जो सबै उर्जाहरुको अन्तिम श्रोत ब्रह्माण्डिय उर्जासंग एकाकार रहेको छ) का श्रोत सात चक्रहरुको जागरण गर्नु आवश्यक हुन्छ। चक्रहरु जाग्रीत भएको मानिस स्वतः आध्या तिमक तथा धार्मिक हुन्छ र उसको जीवनमा चाहे अनुसार सुख, शान्ति, समृद्धि हासिल गर्न सक्छ।

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ।   https://youtu.be/ziF6wMupOlA?si=raQHupZEoLfiN1rm

भौतिक ‘म’ भन्दा पर रहेको पराभौतिक ‘म’ तथा ‘आत्मा’मा स्थित बनौं

                                         डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

सनातन अध्यात्म दर्शनका अनुसार ‘जीन्दगी’ भनेको मानिसले वर्तमान जन्ममा भोगिरहेका अनुभवहरुको संग्रह हो अर्थात भौतिक भोगाइ जो दृश्यमा छ र ‘जीवन’ भनेको मानिसको जन्म-जन्मका स्मृति तथा संस्कारहरुको संग्रह हो अर्थात पराभौतिक भोगाइ जो वर्तमानमा दृश्यमा छैन तर शास्वत सत्य हो।

नेपाली व्याकरणको परिभाषा अनुसार ‘म’ शव्द व्यक्तिले आफूलाई सम्वोधन गर्ने सर्वनाम हो। ‘म’ का भौतिक र पराभौतिक तथा आध्यात्मिक परिभाषा पनि छन्। भौतिक परिभाषा अनुसार मानिसले ‘म’ भनेर दृश्य चित्र आफ्नो शरीरलाई बुझेको तथा मानेको छ जो केवल भ्रम, माया, मिथ्या, सपना तथा जीवनप्रतिको अज्ञानता हो। पराभौतिक परिभाषा तथा अध्यात्मका अनुसार ‘म’ भनेको मानिसको सुक्ष्म शरीरमा स्थित रहेको आत्मा तथा चेतना हो जसले हाम्रो मन र स्थुल शरीरलाई चलाउँछ अर्थात शरीर त केवल एक यन्त्र हो यसको संचालक आत्मा तथा चेतना हो। सनातन अध्यात्म विज्ञानको अनुसार भौतिक शरीरको अन्त्य तथा मृत्युपछि पनि हाम्रो जीवनको अझ विराट पाटो निरन्तर चलिरहेको हुन्छ र यो शाश्वत सत्य हो। वास्तविक ‘म’ भनेको हाम्रो भौतिक शरीर नभएर आत्मा तथा चेतना हो भनेर वोध हुनु नै आत्मवोध तथा तत्वज्ञान हुनु हो, परमात्मा प्राप्ति तथा मोक्ष प्राप्तिको मार्गमा अग्रसार हुनु हो। र ‘म’ भनेको केवल भौतिक शरीर मात्र हो र भौतिक संसारबाट प्राप्त हुने क्षणिक सुख-सुविधाको भोग मात्र हो भनेर बुझ्नु अहंकार तथा मनुष्य जन्मको विराट जीवनलाई सिमित रूपमा बुझ्नु हो। आत्मवोध तथा तत्वज्ञानप्रतिको अज्ञानताकै कारण भौतिक जीवन जीउने क्रममा मानिसले आफ्नो असली पहिचान नै अहंकारका विविध परतहरुबाट निर्माण गरेको हुन्छ र आफूलाई म यो हुँ, म त्यो हुँ, म यस्तो हुँ, म त्यस्तो हुँ भनेर मान्ने गर्दछ र त्यसै अनुसार आफूलाई परिवार, साथीभाइ, समाज तथा संसारमा चिनाउने गर्दछ। उसका अहंकारका विविध परतहरु तथा चिनारीहरुमा थोरै मात्र पनि ठेस लाग्यो तथा प्रतिकुलता आयो भने उसले अपमान, दुःख तथा पिडाको अनुभूति गर्दछ र यिनै अपमान, दुःख तथा पिडानै उसको जीवनमा शारीरिक तथा मानसिक रोग, आलश्यता, असफलता, बेखुशी, कमजोर आत्मबल, खराव सम्वन्ध, अज्ञानता, आँटेको काम पूरा गर्न नसक्ने, अशान्त भैरहने आदिको कारण बन्दछ र यहीकारणले मानिसले आफ्नो जीवनमा सुख, शान्ति, समृद्धि हासिल गर्न सक्दैन र भौतिक संसारको भवसागरमा कहिल्यै अन्त्य नहुने जन्म-मृत्युको दु:खदायि चक्रमा घुमिरहन्छ। 

 

अहंकारमा मानिसले आफ्नो भौतिक शरीरलाई नै वास्तविक ‘म’ मानिरहेको हुनाले यही भौतिक ‘म’ लाई आराम तथा सुख र सुविधा प्रदान गर्नकालागि म, मेरो, मलाई . . . भन्ने भावले उ भित्र-वाहिरबाट भरिएको हुन्छ र भौतिक जगतमा उपलव्ध वस्तु तथा सेवाहरुको सुख-सुविधाहरु भोग गर्न लालायित भइरहेको छ हरप्रकारले र उसले वास्तविक ‘म’ तथा ‘आत्मा’लाई पुर्णतः बिर्सेर केवल खाउ, पिउ, रमाउमा अमूल्य मानव जन्मको अवमूल्यन गरिरहेको छ। वास्तवमा मानव भएर जन्मनुको मुख्य कारण भौतिक जीवनयापन तथा वाहिर दृश्यमा रहेको भौतिक 'म' अर्थात शरीरलाई सम्यक किसिमले सहज गर्नुका साथसाथ पातन्जल योगदर्शन शास्त्रमा  शुत्रवद्ध गरिएका योगका यम, नियम, आसन, प्राणायाम तथा प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, र समाधिका विधिहरुको सही अनुशरण र अभ्यास गर्दै आफूभित्रको अदृश्य अर्थात पराभौतिक 'म' तथा आत्मालाई बुझेर र आत्मवोध गरेर जन्म-मृत्युको चक्रबाट मुक्त भएर मोक्ष प्राप्ति गर्नकालागि हो। आजसम्मका हजारौं वर्षदेखि गर्दै आइएका प्रयोगात्मक अभ्यासका अनुभवहरुलाई हेर्दा मानिसमा वास्तविक 'म' तथा आत्माको अनुभूति गराउन केवल योगध्यान साधनाको माध्यमबाट मात्र सम्भव भएका थुप्रै दृष्टान्तहरु हाम्रा सामु छन्। योग अभ्यास तथा ध्यान साधनाबाट मानिसले सर्वप्रथम आफूभित्र रहेका उर्जाका श्रोत सात चक्रहरुको जागरणबाट परमउर्जा प्राप्त गरि आफूतिर फर्कन्छ तथा आफूभित्र प्रवेश गर्दछ र आफूलाई जान्दछ र विस्तारै आफूभित्रको अन्तरयात्रा प्रारम्भ गर्दछ। आफूभित्र जाने अन्तरयात्राको क्रममा एकमात्र परमसत्य आत्मा तथा वास्तविक ‘म’ को अनुभूति तथा आत्मवोध गर्दछ जसको न कहिल्यै जन्म हुन्छ न कहिल्यै मृत्यु हुन्छ हुन्छ त केवल अन्तिम विन्दु मोक्षमा पुग्नकालागि विकास मात्र यदि हामीले हाम्रो मानव जन्मलाई सत्कर्ममा लगायौं भने।

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

जीवनमा योग-ध्यानबाट सजगता, एकाग्रता, शुन्यता, पूर्णता, भरिपूर्णता हासिल गरौं

                                                      डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

संसारमा सबैभन्दा सुखी तथा खुशी व्यक्ति को हुन्छ भन्ने प्रश्नको उत्तर सबैले दिन सक्दैनन् किनकी सांसारीक जीवन जीउने कोहीपनि व्यक्ति पूर्णतः सुखी तथा खुशी हुदैनन् तथा छैनन्। यसो भन्दैमा सुखी तथा खुशी व्यक्ति छँदै छैनन् भन्ने चाहिं पक्कै होइन, सिमित होलान तर अवश्य छन्।  जीवन र जगतलाई गहिरोसंग बुझेका ज्ञानी तथा प्राज्ञ व्यक्तित्वहरु भन्ने गर्दछन् योगी तथा सन्त व्यक्तिहरु सवैभन्दा सुखी तथा खुशी हुन्छन् जसलाई जीवनमा केहीपनि पाउने तथा गुमाउने सन्ताप हुदैन। तर जीवन र जगतलाई गहिरोसंग नबुझेका व्यक्तित्वहरुले यो भनाइलाई हाँसोमा उडाउँदै भन्ने गर्दछन् योगी तथा सन्तको आगेपिछे केही हुदैन, ति त जोगी हुन, अभावमा बाँचेका हुन्छन्, दरिद्र हुन्छन्, भौतिक वस्तुको भोगको सुख तथा सुविधाको स्वाद नै थाहा हुदैन त्यसैले अभावमै सुखी तथा खुशी महसुस गर्दछन्। तर यो भनाइ तथा बुझाइ पूर्णतः असत्य हो किनकी मानव-मानववीच अत्यन्तै फराकिलो विविधता छ जो मानिसको आ-आफ्नो प्रारव्धले निर्धारण गरिदिएको हुन्छ। सर्वप्रथम त हामी यो सत्यलाई स्वीकार गरौं कि ब्रह्माण्ड यति विराट र रहश्यपूर्ण छ कि यहाँ जे देखिन्छ त्यो पूर्ण सत्य नहुन सक्छ र जे देखिदैन त्यो पूर्ण असत्य नहुन सक्छ, सनातन अध्यात्म विज्ञानको परिभाषा अनुसार भन्ने हो भने यो भौतिक संसारमा जे अदृश्य छ त्यो नै वास्तविक पूर्ण सत्य हो र जे देखिन्छ त्यो सबै माया, भ्रम तथा मिथ्या हो जो अनित्य तथा अस्थाइ छ। तसर्थ सवैभन्दा पहिला हामीले यो बुझौं ‘योगी’ र ‘जोगी’को अर्थ एकै होइन, यस सन्दर्भमा हाम्रो बुझाइनै गलत छ। योगी त्यो होइन जो निश्चित टिका, पहिरन, माला, भाषा तथा भावभंगीमा प्रस्तुत हुन्छ, दान तथा भिक्षा मागेर हिंड्छ। योगी त्यस्तो महात्यागी व्यक्ति हो जसले सनातन अध्यात्म विज्ञानले गरेको त्याग(यद्धपि त्यागका प्रकार तथा परिभाषाहरु विविध छन्) र जीवनको परिभाषा अनुसार जीवन र जगत अर्थात ब्रह्माण्डका अदृश्य परमसत्यहरुलाई गहिरोगरि बुझेको हुन्छ र त्यही अनुसार आफ्नो जीवनशैली निर्माण गरेको हुन्छ। तसर्थ धनसम्पत्ति भएको, सुविधा सम्पन्न आधूनिक तथा उत्तर-आधूनिक जीवनशैली भएको व्यक्ति पनि भित्रबाट योगी हुनसक्छ र आफूलाई निश्चित टिका, पहिरन, माला, भाषा तथा भावभंगीमा प्रस्तुत गर्ने व्यक्ति  स्वार्थी तथा महाभोगी हुनसक्छ किनकी भौतिक संसार केवल एक भ्रम तथा मायाको सागर हो यहाँ जे देखिन्छ त्यो पूर्ण सत्य होइन र जे देखिदैन त्यो चाहिं सत्य हो।

को हो सच्चा त्यागी अर्थात योगी भन्ने सन्दर्भमा एउटा अति नै महत्वपूर्ण तथा प्रासंगीक अभिव्यतिले यो कुरालाई पुष्टी गर्दछ- 

सांसारिक व्यक्तिले गरेको एउटा क्षुद्र जिज्ञासाको जवाफ दिने क्रममा महान योगी तथा सन्तको आममानिसको सोच र युग परिवर्तन गर्नसक्ने सन्देश यस्तो रहेको छ- 

"मैले केही क्षुद्र रुपियाँ र केही मामुली सुख तथा खुशी असिम आनन्दको दैवी साम्राज्य अध्यात्मको लागि छाडें, तसर्थ सच्चा त्यागी म होइन। वास्तवमा सच्चा त्यागी त ति सांसारिक मानिसहरु हुन् जसले अतुलनिय दैवी सम्पदा अध्यात्मको वदलामा केही सांसारीक खेलौनाहरुमा आनन्द लिरहेका छन्।                                                                                                                                                                                -                                                   योगी नगेन्द्रनाथ भादुडी 

साभारः परमहंस योगानन्द, (सन् १९४५) । योगीको आत्मकथा । पृष्ठ - ७८ । योगानन्द सतसंग सोसाइटी, इन्डीया ।

यसर्थ सुखी तथा खुशी व्यक्ति त्यो हो जसले सनातन अध्यात्म विज्ञानले गरेको जीवनको परिभाषा अनुसार जीवन र जगतलाई गहिरोसंग बुझेर योगध्यानको मार्गको सही अनुशरणबाट आफ्नो सुक्ष्म शरीरका उर्जाका केन्द्र चक्रहरुको जागरण गरि आफूलाई सजगता, एकाग्रता, शुन्यता, पूर्णता हुदै भरिपूर्णता तथा परमसत्यतासंग एकाकार गरेको हुन्छ। जो व्यक्ति योगध्यानको मार्गलाई सही ढंगले अनुशरण गर्दछ उसमा विस्तारै संसारको धन, भोग-विलास, लोभ, मोह, भ्रम, आकांक्षा, रिश, इष्र्या, अहंकारप्रति विस्तारै त्याग, वैराग्य तथा वितरागको भाव जागृत हुदै जान्छ र उ योगस्थ अर्थात योगी बन्दछ। योगीमा मात्र आफू सुखी तथा खुशी रहन सक्ने र अरुलाई पनि सुख तथा खुशी प्रदान गर्न सक्ने क्षमता हुन्छ। योगी व्यक्ति हरेक सिकिमले आफूभन्दा कमजोर तथा दुःखी मानिसहरुको सेवामा आफूलाई समर्पित गर्दै जान्छ र आफ्नो सर्वस्व जगको कल्याणकालागि त्याग गर्न र सेवा तथा परोपकारमा आफूलाई  निमज्जीत गर्न तत्पर हुन्छ। २१औं शताव्दीका विभिन्न आधुनिक वैज्ञानिक संघ-संस्थाहरुले उजागर गरेका वैज्ञानिक तथ्यांकहरुका अनुसार दुःखमा रहेका व्यक्तिहरुलाई सम्पूर्ण किसिमले सुख तथा खुशी प्रदान गर्न सक्ने एकमात्र आत्यन्तिक माध्यम ध्यान विज्ञान हो, ध्यानबाट नै मानिसले आत्यन्तिक सुख, खुशी, समृद्धि, शान्ति तथा आनन्द प्राप्त गर्न सक्छ।

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योगध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

मानवीयमा मूल्यमान्यतामा आधारित संस्कारयुक्त शिक्षा अवलम्वन गरौं

                                              डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश  

“ॐ असतोमा सद्गमय, तमसोमा ज्योतिर्गमय, मृत्योरमामृतं गमय ।” अर्थात-

…असत्यबाट सत्यतिर, अज्ञानरुपि अन्धकारबाट ज्ञानरुपि प्रकाशतिर र मृत्युरुपि भ्रमबाट मुक्ति तथा मोक्षतिर... लैजाउ…

सनातन अध्यात्मको महान शास्त्र यजुर्वेदको यो गहन मन्त्रको आध्यात्मिक अर्थ पनि उत्तिकै गहन छ, यस मन्त्रले मानवीय मूल्यमान्यतामा आधारित शिक्षा तथा संस्कारमा जोड दिएको छ। शिक्षाको सही अर्थ मानवीय मूल्यमान्यतामा अधारित संस्कार सिकाउनु हो तसर्थ ‘शिक्षा’ र ‘संस्कार’ एकै शिक्काका अपरिहार्य दुई पाटा हुन्, शिक्षा बिना संस्कार असल बन्न सक्दैन र संस्कार बिना शिक्षा उपयोगी बन्न सक्दैन। 

आधूनिक भौतिक विज्ञानले हासिल गरेको विज्ञान प्रविधि तथा सूचना प्रविधिको उच्चतम विकासले मानव जीवनमा धेरै किसिमका सुविधा तथा सहजताहरु त ल्यायो तर हामीले सायद यि सुविधा तथा सहजताहरुलाई सही ढंगले व्यवस्थापन गर्न जानेनौं अर्थात विकाससंगसंगै मानवीय मूल्यमान्यतामा आधारीत संस्कारयुक्त शिक्षालाई अनुशरण गर्न सकेनौं जसको परिणामस्वरुप आजका मानिसको जीवनमा सुख, खुशी, स्वास्थ्य, शान्ति तथा आनन्दको साटो दुःख, शोक, रोग, अशान्ति तथा विखन्डनका अवस्थाहरु देखा परेका छन्। मानिसले लेखपढ् गर्यो, कर्म गर्यो, सम्पत्ति कमायो, सम्वन्ध बनायो सुख, खुशी, स्वास्थ्य, शान्ति तथा आनन्द प्राप्त गर्नकालागि तर प्राप्त गर्न भने सकेन, उसको जीवन अव्यवस्थित र असन्तुलित नै रहिरह्यो। भौतिक विकाससंग सनातन अध्यात्मले सिकाएको संस्कारयुक्त शिक्षालाई सामनजस्य गर्न तथा संगसंगै लान नसकेकै कारण मानिस योगीबाट भोगी हुदै रोगी हुन पुग्यो; मानवबाट मेसिन हुदै वस्तु बन्न पुग्यो र सारा मानवीय मूल्यमान्यता विहिन भएर अभिनयले भरिएको नक्कली जीवन जीउन बाध्य बन्न पुग्यो किनकी उसले वाहिरी अध्ययन तथा ज्ञानलाई, सम्पत्ति कमाइलाई, भौतिक विकासले ल्याएका सुविधा तथा सहजताहरुलाई नै सबैथोक ठान्यो र सनातन अध्यात्मले सिकाएको मानवीय मूल्य, सन्तुलित स्वास्थ्य, सहयोगी भावना, सूमधूर सम्वन्ध, सेवा तथा परोपकार, शान्त तथा आनन्दित जीवन चाहिं सही अर्थमा सम्पत्ति हो भन्ने ऋषिहरुले प्रदान गरेका पैत्रिक संस्कार नै भूल्यो। त्यसैले वर्तमान समयमा व्यक्ति तथा समाजमा मानवीय मूल्यमान्यता पूर्नस्थापित गर्न औपचारिक तथा अनौपचारिक शिक्षण प्रणालीहरुमा संस्कारयुक्त शिक्षा अवलम्वन गर्नुपर्ने आवश्यकता टड्कारो रुपमा खड्कीएको छ।

शिक्षा के हो र कस्तो हुनुपर्छ?

सनातन अध्यात्मका अनुसार शिक्षाको मूल ध्येय नै मानिसको जीवनमा दिव्य गुणहरु भरेर दिव्यताले सम्पन्न मानव बनाउनु हो। शिक्षाले मानिसलाई असत्यवाट सत्यतिर, अज्ञानरुपि अन्धकारबाट ज्ञानरुपि उज्यालोतिर र मृत्युरुपि भ्रमबाट अमरत्वतिर अग्रसर गराउनु पर्दछ जसअन्तर्गत मानिसले आफूमा शारीरिक, बौद्धिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, नैतिक आदि सर्वाङ्गीण गुणहरुको विकास भएको आत्मानुभूति गर्न सकोस। संस्कारयुक्त व्यक्ति तथा समाज निर्माणकालागि शिक्षा सबैभन्दा शक्तिशाली हतियार हो जसको माध्यमबाट संसार बदल्न सकिन्छ तसर्थ शिक्षामा संस्कार आरोपित गरि सबैकलागि मानवीयमा मूल्यमान्यतामा आधारित शिक्षा सर्वसुलभ गराउनु अपरिहार्य छ ताकि मानिस स्वस्थ, सुखी, खुशी, समृद्ध, शान्त, आन्दित, नैतिकवान, उत्तरदायि, संस्कारी, प्रेमल, सहयोगी बन्न सकोस र संस्कारयुक्त परिवार तथा समाजको निर्माण गर्न सकोस। 

शिक्षालाई संस्कारयुक्त बनाउन महर्षि पलन्जलीले सुत्रवद्ध गर्नु भएको ‘योग दर्शन’ शास्त्रमा उल्लेखित अष्टागं योगको पहिलो र दोस्रो अंग ‘यम’(अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रम्हचर्य, अपरिग्रह) र ‘नियम’(शौच, संतोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वर-प्रणिधान) को पालना गर्नु तथा गराउनु अति आवश्यक हुन्छ जसले मानिसलाई संसार र आफूप्रति इमान्दार तथा संस्कारी बन्न सिकाउँछ, मानिसले आफूप्रति र अरु तथा संसारप्रति गर्नुपर्ने सकारात्मक व्यवहार, बोलीचाली तथा भाषा, आचरण, सोच-विचार, प्रेम तथा सेवा/सहयोगी भाव, उत्तरदायि, कर्तव्यनिष्ठ, शरीर तथा मन शुद्धी, सन्तोष, स्वाध्याय, परिश्रम, परमशक्तिप्रति आस्थावान रहन सिकाउँदछ र मानिसलाई सकारात्मक, सुखी, खुशी, सफल, समृद्ध, शान्त, आनन्दित रहन मद्धत गर्दछ र उ पूर्णरुपमा आध्यात्मिक तथा संस्कारी व्यक्ति बन्दछ। यसका साथसाथ अष्टांग योगका तेस्रो, चौथो र पाँचौं अंग आसन, प्राणायाम र प्रत्याहारको सही अनुशरणले मानिसलाई क्रमशः शारीरिक, मानसिक र आत्मिक रुपमा स्वस्थ तथा सवल राख्दछ। यस किसिमले योगस्थ भएको स्वस्थ र संस्कारी मानिसका सुक्ष्म शरीरमा रहेका उर्जाका केन्द्र सात चक्रहरुको जागरण हुन्छ र उ सहजै ध्यानस्थ भइ आत्मज्ञानको मार्गतिर अग्रसर हुन्छ। आत्मज्ञानको मार्गउन्मुख मानिस हर किसिमले संस्कारी, कर्तव्यपरायण, उत्तरदायि तथा नैतिकवान हुन्छ र उसले विस्तारै आफूमा, परिवारमा, समाजमा र विश्वमै मानवीय मूल्यमान्यतामा आधारित संस्कार बसाएर सुख, शान्ति, समृद्धि, अमनचयन कायम गराउन सक्छ। 

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योगध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

जन्म, ग्रह, नक्षेत्र र ब्रह्माण्डको नियम जानेर जीवनको व्यवस्थापन गरौं

                                                      डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

ज्योतिष शास्त्र पूर्वीय अध्यात्म दर्शनको आँखा हो जसले मानव जीवनको त्रिकाल- विगत, वर्तमान र भविश्यको जानकारी प्रदान गर्दछ। ज्योतिष शास्त्रले निर्दिष्ट गरेका विषयहरुमा विश्वास गर्नु या नगर्नु आ-आफ्नो सोच तथा सुझबुझमा निर्भर गर्दछ तर ज्योतिष शास्त्र विश्वासमा अधारित कथाहरुको श्रृङखला नभएर यो प्रयोग र सत्य-तथ्यमा आधारित प्रयोगात्मक प्रामाणिक विज्ञान हो। पूर्वीय अध्यात्म दर्शनमा ज्योतिष शास्त्रको विकासक्रममा विभिन्न स्रष्टाहरुले आ-आफ्नो मत, तर्क तथा सिद्धान्तहरु पस्किएका भएपनि ऋषि तथा ज्योतिषाचार्य परासरद्वारा प्रतिपादित ज्योतिष शास्त्रको ज्ञान बढी प्रचलनमा रहदै आएको छ ‘परासर ज्योतिष’को रुपमा। 

बच्चा आमाको गर्भबाट वाहिर निस्कदाको क्षणमा आकाशमा रहेका ग्रह, नक्षेत्र, तारा, आकाशगंगा तथा विभिन्न पिण्डहरुको तत्कालीन अवस्थितिको हुबहु स्केच तथा फोटो नै मानिसको जन्मकुण्डली हो। जन्मकुण्डलीको १२ भाव/घर र १२ राशिमा अवस्थित नव-ग्रहहरुको स्थिति, अंश/डिग्री, युक्ति, दृष्टि, राजयोग, योग आदि अनुसार मानिसको विगत, वर्तमान, भविश्य, पूर्वजन्म, प्रारब्ध, व्यक्तिगत सोच, विचार, व्यवहार, संस्कार, सम्वन्ध, मनस्थिति, आर्थिक, सामाजिक, पारिवारीक अवस्था, शारीरिक, मानसिक अवस्था, रोग-ब्याधी, सफलता, असफलता आदि निर्धारित हुने गर्दछ।

मानिस प्राकृतिक प्राणी हो, उसको दैनिकीमा प्रकृति तथा पंचतत्व/पंचमहाभूत क्रमशः कान्छि औंलोदेखि बुढी औंलोसम्म- जल, पृथ्वी, आकाश, वायू र अग्नि तत्वको प्रत्यक्ष प्रभाव रहने गर्दछ। जिव तथा वनस्पतिहरुको भौतिक तथा पराभौतिक शरीर, जीवन, आत्मा तथा चेतना निरन्तर चलायमान हुन तथा नियमित जीवनचक्र चल्नकालागि जल तत्वबाट तरल चिज, पृथ्वी तत्वबाट ठोस चिज तथा खानेकुराहरु, वायू तत्वबाट हावा तथा प्राण वायू, अग्नि तत्वबाट ताप र आकाश तत्वबाट ब्रह्माण्डमा रहेका ग्रह, नक्षेत्र, तारा, आकाशगंगा, पिण्डहरु आदिबाट ब्रह्माण्डिय उर्जा प्राप्त हुन्छ। आधुनिक भौतिक प्रमात्रा विज्ञान(Quantum Physics)को पछिल्लो नयाँ खोजको बटरफ्लाई इफेक्ट सिद्धान्त(Butterfly Effect Theory) का अनुसार ब्रह्माण्डमा अस्तित्वमा रहेका अति सुक्ष्मदेखि अति ठूला चिजहरुमा चल्ने तथा उठ्ने साना-ठूला तरंगहरुले समुच्चा ब्रह्माण्ड भरि हरेकले हरेकलाई प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष प्रभाव पार्दछन्। बटरफ्लाई इफेक्ट यसरी पनि बुझ्न सकिन्छ- प्रकृतिमा रहेका जिव तथा वनस्पतिहरुको आ-आफ्नो जीवनचक्रकालागि वनस्पतिहरुले फालेको अक्सिजन वायू जिवहरुले र जिवहरुले फालेको कार्वनडाइअक्साइड वायू वनस्पतिहरुले लिने गर्दछन्। 

वायू तत्वको यही अक्सिजन र कार्वनडाइअक्साइडको सुत्र जस्तै प्रकृतिका पाँचवटै पंचतत्वहरुसंग यस्तै किसिकमको आपसी सामनजस्यताले समुच्चा प्रकृति तथा ब्रह्माण्ड चलिरहेको हुन्छ। भनाइको तात्पर्य ब्रह्माण्डिय उर्जाको तरंगले जसरी जिव तथा वनस्पतिहरुलाई प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष प्रभाव पारिरहेको हुन्छ त्यसैगरि जिव तथा वनस्पतिहरुको उर्जाको तरंगले समुच्चा ब्रह्माण्डलाई प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष प्रभाव पारिरहेको हुन्छ किनकी प्रमात्रा विज्ञानका अनुसार समुच्चा ब्रह्माण्ड एकै उर्जाको तरंगले निर्माण भएको छ, यहाँ केही पनि केहीबाट अलग छैन। यसरी ब्रह्माण्डबाट प्राप्त हुने ब्रह्माण्डिय उर्जा को प्रभाव मानिसको जन्मकुण्डलीमा रहेका ग्रह, नक्षेत्र, तारा, आकाशगंगा  र विभिन्न पिण्डहरुको अवस्थिति अनुसार फरक-फरक समयमा जन्मकुण्डलीको समय र अवधि विभाजन- महादशा, अन्तरदशा, प्रतियन्तरदशा, प्राणदशा र सुक्ष्मदशामा फरक-फरक किसिमले कम तथा वढी र प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष प्रभाव पर्दछ र यही प्रभावको विश्लेषण गरेर ज्योतिषीहरुले मानिसको जन्मकुण्डली हेरेर उनीहरुको विगत, वर्तमान र भविश्य तथा अन्य विषयका अवस्थाहरु बताउने गर्दछन्। र समुद्र शास्त्र अनुसार जन्मकुण्डली अनुसार नै मानिसको हस्तरेखा तथा शारीरिक अंगहरुको  निर्माण हुने गर्दछ। तसर्थ जन्मकुण्डली विश्लेषण तथा ज्योतिष शास्त्र आधुनिक प्रमात्रा भौतिक विज्ञानको खोजले नै मान्यता प्रदान गरेको वैज्ञानिक सत्य-तथ्यमा आधारित प्रयोगात्मक प्रामाणिक विज्ञान हो।

यसरी आकाश तत्वबाट निरन्तर प्रवाह भैरहने ब्रह्माण्डिय उर्जाले मानव लगायत पूरै प्रकृतिलाई प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रुपमा प्रभाव पार्दछ। मानिसको जन्मकुण्डलीमा अवस्थित ग्रह, नक्षेत्र, तारा, आकाशगंगा र विभिन्न पिण्डहरुको अवस्था अनुसार ब्रह्माण्डिय उर्जाको प्रभाव मानिसको सुक्ष्म शरीरमा रहेका उर्जाका केन्द्रहरु सात चक्रहरुमा चल्ने कुण्डलिनी उर्जामा पर्दछ र मानिसको दैनिक जीवनमा यसको प्रभाव देखिन्छ। योगध्यान साधना गरि चक्र जागरण गरेर जन्मकुण्डलीमा रहेका ग्रहहरुको नकारात्मक प्रभाव कम गर्न तथा हटाउन र हस्तरेखा तथा शारीरिक अंगका बनावटमा पनि फेरबदल गर्न सकिन्छ। यसप्रकार योगध्यान साधनाका विधिहरुको सही अनुशरण गरि चक्रहरुमा चल्ने कुण्डलिनी उर्जा र जन्मकुण्डलीमा अवस्थित ग्रह, नक्षेत्र, तारा, आकाशगंगा र विभिन्न पिण्डहरुबाट निरन्तर प्रवाह भैरहने ब्रह्माण्डिय उर्जा सन्तुलन गरेर हाम्रा उर्जाका केन्द्र सात चक्रहरु जाग्रीत गरि हाम्रो जीवन व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ। चक्रहरु जाग्रीत भएपछि मानिस योगस्थ तथा योगारुढ हुन्छ, आत्मज्ञान प्राप्त गर्छ, सतचितआनन्दमा स्थित हुन्छ र उसको मुक्ति तथा मोक्षको द्वार खुल्छ।

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

आफ्नो दियो आफैं बनी विश्व समाजमा मानवीय मूल्य मान्यता स्थापित गरौं

                                                          डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

हाम्रा पाँच ज्ञान इन्द्रियहरुबाट प्राप्त सूचना तथा जानकारीहरुका कारण हाम्रो मस्तिष्क तथा स्नायु प्रणालीमा चलिरहने विगत, वर्तमान र भविश्यका विषय तरगंहरु ‘विचार’ हुन्, विचारहरुको समुह ‘मन’ हो र हाम्रो मन नै सवैथोक हो, मन व्यवस्थापन भयो भने हाम्रो जीवन स्वतः व्यवस्थित हुन्छ। सनातन अध्यात्म दर्शनका अनुसार शारीरिक तथा मानसकि स्वास्थ्य सन्तुलित हुनु, काम गर्न जाँगर लाग्नु; जीवन रमाइलो लाग्नु र खुशी भइरहनु; जीवनमा आफूले आँटेको तथा चाहेको काम सफलतापूर्वक सम्पन्न गर्न सक्नु; आफ्ना सम्वन्धहरु सुमधूर बनाउन, अरुलाई मद्धत तथा सेवा गर्न र दया, करुणा, प्रेम बाँड्न सक्नु; सकारात्मक सोच, सिर्जनात्मक कार्यशैली तथा सुमधूर बोली-व्यवहार र सकारात्मक विचार राख्न सक्नु अर्थात संस्कारी हुनु; संकल्प शक्ति प्रगाढ हुनु तथा संकल्प पूरा गर्न सक्नु, सही समयमा सही निर्णय लिन सक्नु र जस्तोसुकै परिस्थितिमा शान्त तथा आनन्दित रहन सक्नु व्यवस्थित जीवनशैलीको वास्तविक पहिचान हो।

जुन व्यक्तिको मन व्यवस्थित हुन्छ उसको जीवन स्वतः व्यवस्थित हुन्छ। मन व्यवस्थित गर्न मनलाई सकारात्मक तथा नकारात्मक दिशा प्रदान गर्ने विचारहरुको जरोमा पुग्नु आवश्यक हुन्छ र विचारलाई व्यवस्थित गर्न हाम्रो स्नायु प्रणालीमा सूचना तथा जानकारीहरु पठाउने हाम्रा पाँच ज्ञान इन्द्रियहरुलाई व्यवस्थित गर्नु आवश्यक हुन्छ। यसकालागि महर्षि पतन्जलिले सुत्रवद्ध गर्नु भएको योगदर्शन शास्त्रमा उल्लेखित अष्टागं योगको पाँचौं अंग ‘प्रत्याहार’ विधिको अनुशरण गर्नु आवश्यक हुन्छ। प्रत्याहार शव्दमै अर्थ छ ‘आहार’, हाम्रा इन्द्रियहरुलाई के-कस्ता आहारहरु प्रदान गर्ने त हामीले!? भनिन्छ जस्तो आहार त्यस्तै विचार, जस्तो विचार त्यस्तै आचार तथा मन र जस्तो मन त्यस्तै जीवन। आँखाको देख्ने तथा हेर्ने गुणलाई कस्ता आहारहरु प्रदान गर्ने- सात्विक(सहजता र सफलता उन्मुख दिशातिर लैजाने), राजसिक(सक्रियता गराए पनि अलमल तथा दुविधा उन्मुख दिशतिर लैजाने) कि तामसिक (रोग, शोक, चिन्ता, असफलता, अन्धकार उन्मुख दिशातिर लैजाने)!? त्यस्तै कानको सुन्ने गुणलाई, नाकको सुघ्ने गुणलाई, छालाको स्पर्श महसुस गर्ने गुणलाई र जिब्रोको स्वाद महसुस गर्ने तथा वोलीवचन व्यक्त गर्ने गुणलाई कस्ता आहारहरु प्रदान गरिरहेका छौं हामीले- सात्विक, राजसिक कि तामसिक!!?? एक पटक राम्ररी मनन् गरौं हामी सबैले। यदि हामीले हाम्रा ज्ञान इन्द्रियहरुलाई सात्विक आहारहरु प्रदान गरिरहेका छौं भने त सुनमा सुगन्ध भैहाल्यो। तर यदि राजसिक तथा तामसिक आहारहरु प्रदान गरिहेका छौं भने पनि हामी त्यसलाई योगध्यान साधनाका विधिहरु अनुशरण गरेर सूधार गर्न र विस्तारै सात्विकतातिर लैजान सक्छौं। भनिन्छ योगध्यान सर्वोऔषधी हो, जस्तोसुकै जीवनशैली भएको मानिसले जुनसुकै उमेरमा योगध्यान साधना प्रारम्भ गर्न सक्छ र आफ्ना ज्ञान इन्द्रियहरुलाई विस्तारै व्यवस्थित गर्न सक्छ, ज्ञान इन्द्रियहरुलाई  सात्विक आहारहरु प्रदान गर्न सक्छ। नियमित योगध्यान साधनाका विधिहरु अनुशरण गर्दै गर्दा थाहै नपाइकन हाम्रा ज्ञान इन्द्रियहरु सात्विक आहारतिर स्वतः लालाइत र अभ्यस्त हुदै जान्छन्। ज्ञान इन्द्रियहरु प्रत्याहारमा अभ्यस्त भएपछि विस्तारै साधकको विचार कम र शुद्ध हुदै जान्छ, मन शुन्य तथा शुद्ध हुदै जान्छ र मन शुन्य तथा शुद्ध भएपछि विस्तारै हाम्रो सुक्ष्म शरीरमा रहेका उर्जाका केन्द्र सातवटा चक्रहरु जाग्रीत हुन थाल्छन् र चक्रहरुको उर्जा सन्तुलित रुपमा प्राप्त गरेपछि हाम्रो चेतना विस्तारै आत्मज्ञानको बाटोतिर अगाडि बढ्न थाल्छ र विस्तारै सम्पूर्ण रुपमा हाम्रो जीवन तथा जीवनशैली व्यवस्थित हुदै जान्छ र मानिस आफ्नो दियो(प्रकाश तथा गुरु) आफैं बन्न सक्षम हुन्छ। यसरी आफ्ना ज्ञान इन्द्रियहरु, विचारहरु, मन र जीवनको सही व्यवस्थापन गरि आफ्नो दियोआफैं बन्न सक्षम मानिसले मात्र विश्व समाजमा मानवीय मूल्य मान्यता स्थापित गर्न सक्छ। सबैको जीवन व्यवस्थित भयो भने विश्व समाजमा स्वतः मानवीय मूल्य मान्यता स्थापित हुन थाल्छ र विश्वमा वुद्ध भगवानले प्रचार गर्नु भएको जस्तो पूर्ण शान्ति छाउँछ।

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

आफूभित्रै रहेका प्रतिभा र क्षमताहरु जाग्रित गरि जीवनमा सुख, शान्ति, समृद्धि हासिल गरौं

                                                  डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

हरेक मानिसको चाहना एउटै छ कि आफ्नो जीवनमा सुख, शान्ति र समृद्धि भरियोस्। यसकालागि मानिसले दिनरात सक्दो प्रयत्न पनि गरिरहेको छ तर चाहेजति सफलता हासिल गर्न सकेको छैन किनकी हामी मनुष्यहरु अज्ञानताका कारण भ्रमको जीवन जीरहेका छौं र जीवनमा हासिल गर्न चाहेको सुख, शान्ति र समृद्धिका श्रोतहरु आफू भन्दा वाहिर अर्थात भौतिक संसारमा खोजिरहेका छौं तर वास्तविकता हाम्रो बुझाइ भन्दा निकै फरक रहेको छ। हामीले आफ्नो जीवनमा हासिल गर्न चाहेका सुख, शान्ति र समृद्धिका हरेक उपलव्धि तथा सफलताका वहुमूल्य प्रतिभा तथा क्षमताका श्रोतहरु वाहिरको भौतिक संसारमा नभएर हामी भित्रै निहित छन्, हामीले सही विधिको प्रयोग गरेर तिनलाई उजागर गर्न तथा जगाउन नजानेका मात्र हौं। आफूभित्रका प्रतिभा तथा क्षमताहरु उजागर गर्न नजानेकै कारण आजको मनुष्य चरम अस्वस्थता, तनाव, आत्म-विश्वासको कमी, खराव सम्वन्ध, अज्ञानता, असफलता तथा अशान्तिको जीवन जीरहेको छ। सनातन अध्यात्म दर्शनका अनुसार योग तथा ध्यान साधनाका विधिहरुलाई सही ढंगले अनुशरण गरेर यि सबै समस्याहरुको समाधान सहजै गर्न सकिन्छ र यो तथ्य विश्वास तथा आस्वासनमा आधारित नभएर हजारौं वर्षदेखि प्रयोगद्वारा आएका प्रामाणिक तथ्यहरुले पुष्टी गरिसकेका छन्। हामी भित्र निहित सुख, शान्ति र समृद्धिका वहुमूल्य प्रतिभा तथा क्षमताका श्रोतहरु जगाउन योग तथा ध्यान साधनाका विधिहरु महत्वपूर्ण र अत्यन्त प्रभावकारी रहेको वास्तविक तथ्यलाई आजको युगमा गरिएका विभिन्न वैज्ञानिक शोधकार्यहरुले पनि प्रमाणित गरिसकेका छन्।

हामी मनुष्यहरु दुई किसिमको जीवन जीरहेका हुन्छौं, एउटा भौतिक जीवन ‘शरीर’ जो दृश्य छ र अर्को पराभौतिक अर्थात आध्यात्मिक जीवन ‘आत्मा’ तथा 'चेतना' जो अदृश्य छ। मानिसको सिंगो जीवन अर्थात शरीर, आत्मा तथा चेतना भौतिक र पराभौतिक अवयवहरुको समिश्रण हो र यि अवयवहरु एकअर्काका अपरिहार्य परिपूरक हुन अर्थात शरीरको अभावमा आत्मा तथा चेतनाको कुनै अस्तित्व रहदैन र आत्मा तथा चेतनाको अभावमा शरीरको कुनै अस्तित्व रहदैन। पूर्वीय अध्यात्म दर्शनले हजारौं वर्षदेखि मानिससंग सम्वन्धित सम्पूर्ण स्वस्थ्य-अस्वस्थ, सुख-दुःख, साहस-दुस्साहस, प्रेम-घृणा, ज्ञान-अज्ञान, सफलता-असफलता, शान्ति-अशान्तिका विषयहरुलाई योग तथा ध्यान साधनाका विधिहरुको सही अनुशरण गरिएका प्रयोगमा आधारित तथ्य तथा तथ्यांकहरुले पुष्टि गरेर प्रामाणिक तथा वैज्ञानिक ज्ञान विभिन्न शास्त्रहरुमा लिपिवद्ध गरिदिएको छ। महर्षि पतन्जलीद्वारा लिपिवद्ध गरिएको महान शास्त्र ‘योग दर्शन’ले मानिसमा माथि उल्लेखित समस्याहरुको समाधान मानिस आफैंले योग तथा ध्यान साधनाका विधिहरुको अनुशरण गरेर आफू भित्रै निहित रहेका प्रतिभा तथा क्षमताहरु जगाएर सहजै समाधान गर्न सक्छ भन्ने कुरा सुत्रवद्ध गरिदिएको छ। योग दर्शन शास्त्रमा उल्लेखित सुत्रहरुका अनुसार मानिसको शरीरको मेरुदण्डमा भौतिक शरीर र पराभौतिक शरीर- आत्मा तथा चेतनालाई सन्तुलित किसिमले सुचारु गर्ने उर्जाका केन्द्र सात चक्रहरु अवस्थित छन् र हरेक चक्रसंग मनिसको जीवनमा सुख, शान्ति र समृद्धि ल्याउन आवश्यक पर्ने स्वास्थ्य, खुशी, आत्मविश्वास, सम्वन्ध, ज्ञान, संकल्प र शान्त हुन सक्ने मानिसका प्रतिभा तथा क्षमताहरु सम्वन्धित छन्। योग तथा ध्यानका विधिहरुको सही ढंगले अनुशरण गरेर हामी भित्रै रहेका यि उर्जा तथा क्षमता र प्रतिभाका श्रोतहरुको उजागर अर्थात हाम्रा उर्जाका अनन्य श्रोत सातवटा चक्रहरु- मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर, अनाहद्, विशुद्धी, आज्ञा र सहश्रारको जागरण गरि हामी आफैंले आफ्नो जीवनलाई सुख, शान्ति र समृद्धिले सम्पन्न गर्न सक्दछौं।

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

मिथ्या जगतको भ्रमबाट मुक्त भएर आफ्नो जीवन व्यवस्थित गरौं

                                              डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश 

वेदान्तका महान अध्ययता तथा अद्वेत वेदान्तका प्रणेता श्रद्धेय आदिगुरु, जगतगुरु शंकराचार्यले भन्नु भएको छ- “ब्रह्म सत्यम जगत् मिथ्या”। वहाँले आफ्नो वचनमा ‘ब्रह्म’ भनेर समुच्च ब्रह्माण्डलाई सन्तुलित रुपमा चलाउने सर्वोच्च परमशक्ति, परमतत्व, परमसत्य, परमात्मा, परब्रह्म, विजब्रह्मलाई; ‘जगत’ भनेर दृश्य वस्तु तथा विषयहरुलाई; र ‘मिथ्या’ भनेर हाम्रो मनले निर्माण गरेको भ्रमलाई इंगित गर्नु भएको हो। मिथ्याको अर्थ असत्य भनेर पनि लगाउने गरेको पाइन्छ तर वहाँका अनुसार मिथ्याको सही अर्थ असत्य नभएर भ्रम हो जो सत्य जस्तो देखिन्छ तर वास्तविकतामा त्यो भ्रम तथा माया मात्र हो। हामीले दैनिक रुपमा भोगिरहेको भौतिक तथा सांसारीक जीवन ‘म’, ‘मेरो’, ‘मलाई’ भन्ने भाव केवल एउटा भ्रम तथा माया हो जो परिवर्तनशील, नाशवान र अनित्य छ। भौतिक तथा सांसारीक जीवनमा भोग चलन गरेका सबै विषय तथा बस्तुहरु जीवन रहँदानै कुनै न कुनै दिन ति अवश्य हामीबाट छुट्छन्, ति त केवल हाम्रो जीवन सहज गराउने साधन मात्र हुन् र अन्त्यमा मृत्युले ति सबै विषय तथा बस्तुहरु हामीबाट सदाकालागि अलग गरिदिन्छ र ति विषय तथा बस्तुहरु मृत्यु पर्यन्त हामीसंग जादैनन्। सत्य तथा आत्मतत्व त्यो हो जो अपरिवर्तनशील, स्थाइ तथा नित्य छ र मृत्यु पर्यन्त पनि हामी संगै रहीरहन्छ, यो हाम्रो इहलोक तथा परलोकको जीवन व्यवस्थित गर्ने साध्य हो र अन्तत्वगत्वा यसैले हामीलाई जन्म र मृत्युको दुःखमय चक्रबाट मुक्ति तथा मोक्ष प्रदान गर्दछ तर हामी हाम्रो वाहिरी ज्ञान इन्द्रियहरुले अनुभव गर्ने भौतिक तथा सांसारीक जीवन वस्तु तथा विषयका भोगहरुलाई नै अन्तिम सत्य मानेर भ्रममा जीवन जीरहेका छौं। बाँचुन्जेल संसारको भोग र भोग सकिएपछि मृत्युलाई नै अन्तिम सत्य मानेर अत्यन्त वहुमूल्य मानव चोलाको घोर अवमूल्यन गरिरहेका छौं। मानिसहरुमा रहेको यस किसिमको मिथ्या, भ्रम तथा मायालाई तोडेर मृत्युपछिको जीवन अझ महत्वपूर्ण छ भन्ने परमसत्य तथा आत्मतत्वको तत्वज्ञान प्रदान गर्नकालागि विराट आध्यात्मिक जागरण अति आवश्यक छ।

सनातन अध्यात्म दर्शन तथा सनातन धर्मले आधुनिक भौतिक विज्ञानका अनुसार अदृश्य, अप्रमाणित तथा असत्य मान्दै आएको तर परमसत्य तथा सनातनदेखि प्रामाणिक विषयहरु- परमात्मा तथा परब्रह्म, आत्मा, पूर्व-जन्म, पूनर-जन्म, कर्म, प्रारव्ध कर्म, प्रारव्ध संस्कार, पाप, पुण्य, भाग्य आदिबारे ज्ञान प्रदान गर्दछ र हामी मनुष्यहरु यही परमसत्यको सेरोफेरोमा आ-आफ्नो जन्म-जन्मको समग्र कर्म तथा प्रारव्ध कर्म अनुसार एकपछि अर्को जन्म लिदै जन्म र मृत्युको दुःखमय चक्रमा अन्जानमा जन्म लिएर भौतिक संसारमा र मृत्यु वरण गरेर पराभौतिक संसारमा जन्मौंजन्म चक्कर काटिरहेका छौं। यसरी जन्म र मृत्युको चक्रमा दुःखकय चक्कर काटिरहनुको प्रमुख कारण हाम्रो भ्रम तथा आत्मज्ञान प्रतिको अज्ञानता हो र यस किसिमको भ्रम तथा अज्ञानताको निर्माण हाम्रो मनले गर्दछ। मन हाम्रो मष्तिस्क तथा स्नायु प्रणालीमा अविरल उठिरहने विचारहरुको समुह हो। हाम्रो विचार तथा मन जस्तो छ वाहिरको संसार उस्तै देखिन्छ* र मन पूर्णतः शुन्य तथा शुद्ध नभइकन परमसत्य अर्थात आत्मतत्वको वोध तथा अनुभूति गर्न सकिदैन। सनातनदेखि अहिलेसम्मका विभिन्न प्रयोग तथा अनुभवहरुलाई आधार मान्दा मनलाई पूर्णतः शुन्य तथा शुद्ध बनाएर परमसत्य तथा आत्मतत्वको वोध तथा ज्ञान गराउने एक मात्र विधि योग तथा ध्यान साधना हो। योग तथा ध्यान साधनाले मानिसको मष्तिस्क तथा स्नायु प्रणालीमा अविरल उठिरहने नकारात्मक तथा अनावश्यक विचारहरुलाई निर्मूलिकरण तथा निर्मलीकरण गर्दछ र विस्तारै मनलाई विचार विहिन तथा शुन्य बनाउँछ। जव मानिसको मन शुन्य तथा शुद्ध हुन्छ तव उ सांसारीक जगतप्रति पनि शुन्यताको तथा वितरागी/वैरागी(संसारका सबै भोगका वस्तु तथा विषयहरु अस्थाइ हुन्, एकदिन ति सबै मबाट छुट्छन् त्यसैले तिनको लोभ तथा मोहमा फस्नु हुन्न, स्थाइ त केवल आत्मतत्वको ज्ञान हो भन्ने गहिरो बुझाई) भाव राख्न थाल्छ अर्थात सांसारीक जीवन केवल भ्रम हो, यो परिवर्तनशील, नाशवान तथा अनित्य छ भन्ने गुह्य कुरा बुझ्न थाल्दछ र विस्तारै आन्तरीक रुपमा पूर्णता तर्फ अग्रसर हुदै जान्छ अर्थात परमसत्य तथा आत्मतत्वको वोध गर्दछ। जव मनुष्यलाई परमसत्य तथा आत्मतत्वको वोध हुन्छ, उ सनातन अध्यात्म दर्शनले तथा सनातन धर्मले प्रदान गर्ने ज्ञान- परमात्मा, आत्मा, पूर्व-जन्म, पूनर-जन्म, कर्म, प्रारव्ध कर्म, प्रारव्ध संस्कार, पाप, पुण्य, भाग्य आदिबारे जानकार हुन्छ र यसको महत्व तथा गहिराई बुझेर जन्म र मृत्युको चक्रबाट मुक्त हुने अझ गहिरा उपायहरुको खोजी गर्न थाल्दछ। सनातन अध्यात्म दर्शनको विकासवादी सिद्धान्त अनुसार विभिन्न प्राणीहरु हजारौं-लाखौं जन्म तथा चोलाहरु पार गरेर मनुष्य भएर जन्मनुको मूल अर्थ नै योग तथा ध्यान साधनालाई अनुशरण गरेर जन्म र मृत्युको दुःखमय चक्रबाट मुक्ति पाएर सदाकालागि सतचितआनन्द, परसत्य परब्रह्ममा स्थित भई आफ्नो इहलोक तथा परलोकको जीवन व्यवस्थित गर्नकालागि हो । 

तसर्थ, हामी सबैले योग तथा ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

शिक्षा र साधनाबाट जीवनमा पूर्णता हासिल गर्न सकिन्छ

                                                   डा. सिर्जना भण्डारी 

हाम्रो शरीरका पांचतह तथा पंचकोश

(Yogic Layers to the SELF)

विषय प्रवेश

हाम्रो शरीर तथा जीवनमा सन्तुलन स्थापना गर्ने पंचकोश(Five Vital Sheaths)- अन्नमय, मनोमय, प्राणमय, विज्ञानमय र आनन्दमय कोश मध्य चारकोशहरुको सन्तुलित निर्माण तथा विकास हामीले जीवनमा हासिल गर्ने औपचारिक तथा अनौपचारिक शिक्षाले गर्दछ र सबैभन्दा भित्रको आनन्दमय कोश जहाँ हाम्रो आत्मा तथा चेतना स्थित हुन्छ यस कोशको सन्तुलित निर्माण तथा विकास योग तथा ध्यान साधनाको माध्यमबाट मात्र गर्न सकिन्छ। मानिसमा रहेको आनन्दमय कोशको विकास नै परमसत्य तथा परमात्माको खोजी हो।

हामी मनुष्यहरु दुई किसिमको जीवन जीरहेका हुन्छौं, एउटा भौतिक जीवन ‘शरीर’ र अर्को पराभौतिक अर्थात आध्यात्मिक जीवन ‘आत्मा’ तथा 'चेतना'। सनातन अध्यात्म दर्शनका अनुसार हाम्रो समग्र शरीर तथा जीवनको बनावट पंचकोशबाट निर्मित भएको हुन्छ र यिनै पंचकोशहरुले नै हाम्रो भौतिक तथा पराभौतिक शरीर तथा जीवन सन्तुलित रुपमा संचालन गर्ने गर्दछन् तसर्थ आध्यात्मिक जागरण मार्फत पंचकोश र मानिसको भौतिक तथा पराभौतिक अर्थात आध्यात्मिक जीवनको अन्तर-सम्वन्धबारे शिक्षा तथा चेतना सबै मानिसहरुमा पुर्याउनु आजको समयमा अति आवश्यक देखिएको छ। हाम्रो शरीर तथा जीवनको सन्तुलित निर्माण तथा विकास गर्ने यिनै पंचकोशहरुको वनावट अनुसारनै मानिसको रुची तथा व्यक्तित्व निर्माण हुने गर्दछ। पंचकोशहरूलाई सन्तुलनमा राख्न हरेक व्यक्तिमा आध्यात्मिक शिक्षा र साधनाको महत्वपूर्ण भूमिका रहने गर्दछ।

अन्नमय कोश(Physical Body)- हामीले भोजन गर्ने अन्नबाट हाम्रो शरीरको निर्माण हुने भएकोले हाम्रो शरीरलाई अन्नमय कोश भनिन्छ। हाम्रो भौतिक शरिर र मन हामीले प्रकृतिबाट प्राप्त भएका भोजनहरुको सेवनबाट बन्दछ। हामी जस्तो भोजन गर्दछौं हाम्रो शरीर र मन पनि त्यस्तै बन्दछ तसर्थ आध्यात्मिक जागरणमा यस किसिमको शिक्षालाई समावेश गर्नु अति आवश्यक छ साथै स्कुल, कलेज तथा विश्वविद्यलयका पाठ्यक्रमहरुमा पनि पंचकोश र हाम्रो जीवनको अन्तर-सम्वन्धका विषयहरु समावेश गर्नु आवश्यक छ। अन्नमय कोशलाई यो भन्दा भित्र रहेको प्राणमय कोशले सन्तुलित राख्दछ।

प्राणमय कोश(Energy Body)- हाम्रो जीवन शक्ति (Vital Power) प्राणमय कोश हो। पाँच प्राणले हाम्रो भौतिक शरीरलाई चलाउँछ। प्राणमय कोशलाई यो भन्दा भित्र रहेको मनोमय कोशले सन्तुलित राख्दछ।

मनोमय कोश (Mental Body)- मनोमय कोश हाम्रो मनसंग सम्वन्धित छ, विचारहरुको समुह मन हो। पाश्चात्य दर्शन तथा फिलोसोफी [दर्शन (अप्रमाणित अलौकिक विषय) र फिलोसोफी (व्यवहारिक प्रयोगद्वारा प्रमाणित  विषय) फरक-फरक विषय हुन् ] ले यसैलाई मनोविज्ञान(Psychology) भन्ने गर्दछ। मनोमय कोशलाई यो भन्दा भित्र रहेको विज्ञानमय कोशले सन्तुलित राख्दछ।

विज्ञानमय कोश(Wisdom Body)- विज्ञानमय कोशलाई विवेक भनिन्छ जसले सत्य र असत्य विच भेद छुट्याएर सत्यको अन्वेषण तथा खोजी गर्दछ। विज्ञानमय कोशलाई यो भन्दा भित्र रहेको आनन्दमय कोशले सन्तुलित राख्दछ।

आनन्दमय कोश(Bliss Body)- आनन्दमय कोश भित्र हाम्रो आत्मा तथा चेतना स्थित हुन्छ। जव शिक्षाको माध्यमबाट मानिसले चारकोशहरुको भेदन गरि अझ माथि उठ्दछ तव आनन्दमय कोशमा प्रवेश गर्दछ र योग तथा ध्यान साधनाको अनुसरण गरेर मानिस आफूभित्रको वास्तविक 'म' अर्थात आत्मा तथा चेतनामा पुग्दछ र परम आनन्द तथा सतचितआनन्दमा सदाकालागि स्थापित हुन्छ। यसप्रकार हाम्रो शरीर, मन, प्राण, ज्ञान, विवेक, समृद्धि, व्यक्तित्व, शान्ति र आनन्दलाई सन्तुलनमा राख्ने सर्वाधिक महत्वपूर्ण कोश आनन्दमय कोश हो र आनन्दमय कोशलाई सन्तुलित गर्ने योग तथा ध्यान साधना नै एक मात्र विधि तथा उपाय हो।

तसर्थ, हामी सबैले योग तथा ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ।