योग-ध्यानको माध्यमबाट आफूभित्रको दिगो खुशी प्रकट गरौं

                                                         डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

हामी मनुष्यहरु दुई किसिमको जीवन जीरहेका हुन्छौं, एउटा भौतिक जीवन (शरीर) र अर्को पराभौतिक अर्थात आध्यात्मिक जीवन(आत्मा)। भौतिक जीवनमा मानिसले सुख खोज्दछ जो वाहिरी जगतका वस्तुहरुबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ र आध्यात्मिक जीवनमा मानिसले खुशी तथा शान्ति, आनन्द खोज्दछ जो आन्तरीक जगत अर्थात आफूभित्रबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ किनकी खुशी वाहिर कतै नभएर हामी भित्रको आन्तरीक जगतमा रहेको छ।

वाहिरी जगतका वस्तुहरुबाट प्राप्त गरेको सुखले पनि खुशी, शान्ति तथा आनन्द प्रदान गर्छ तर यो क्षणिक हुन्छ, किनकी मानिसका इच्छा तथा आकांक्षाहरु अन्त्यहिन हुन्छन्, उसले एउटा सुख प्राप्तिपछि अर्को त्यो भन्दा माथिल्लो तहको सुख खोज्न थाल्छ र यही चक्रभ्युमा जन्मौंजन्म फंसिरहन्छ र सदा दु:खी तथा अशान्त जीवन बाँचिरहन्छ। तर आन्तरीक जगत अर्थात आफूभित्रबाट प्रकट भएको खुशी दिगो हुन्छ, किनकी खुशी वाहिर कतै तथा भौतिक जगतका वस्तु तथा सेवाहरुमा नभएर हामी भित्रै निहित छ। आफूभित्रबाट प्रकट भएको खुशीले क्रमशः मन, भावना, चेतना तथा आत्मामा दिगो शान्ति, आनन्द, परम आनन्द हुदै सतचितआनन्दमा पुर्याउँछ किनकी आफू भित्रको आन्तरीक जगतबाट प्रकट भएको खुशी एकपटक प्राप्त गरिसकेपछि यसमा कहिल्यै कमी आउदैन बरु कयौं गुणा बढेर जान्छ। हामी भित्रको दिगो खुशी जगाउने तथा प्रकट गराउने एकमात्र विधि योग तथा ध्यान साधना हो। मानिसले अनुभव गर्ने सुख, खुशी, शान्ति तथा आनन्द सबै मानिसको शरीर, मन, भावना, आत्मा अर्थात चेतनाको वास्तविक अवस्थामा निर्भर गर्दछ किनकी उसको शरीर, मन, भावना, आत्मा अर्थात चेतनाको अवस्था अनुसारनै उसको सोच, विचार, बोली, भाषा तथा व्यवहार बन्ने गर्दछ र यसैको आधारमा कुनै पनि विषय तथा घटनाबारे उसले आफ्नो मनमा आफ्नै प्रकारको छवि तथा नक्शा तथार गर्दछ र त्यही अनुसार नै आफू रहेको परिवार, समाज, देश तथा अन्य वातावरणबाट सुख, खुशी, शान्ति, आनन्दको अनुभूति गर्दछ तर उसको शरीर, मन, भावना, आत्मा अर्थात चेतनाको अवस्था असन्तुलित, नकारात्मक तथा निराशाजनक अवस्थामा छ भने उसले जीवन पर्यन्त सुख, खुशी, शान्ति, आनन्दको अनुभूति गर्न सक्दैन। हाम्रो सुख, खुशी, शान्ति, आनन्दको बाधक असन्तुलित, नकारात्मक तथा निराशाजनक जीवनशैली हो। यस किसिमको जीवनशैलीबाट मुक्त भएर जीवनमा कहिल्यै नहराउने दिगो सुख, खुशी, शान्ति, आनन्दको संचार गर्न जीवनमा नियमित रुपले योग तथा ध्यानका विधिहरुको अनुशरण गर्नु अति आवश्यक हुन्छ।

मानिसको दुःख तथा अशान्तिका  कारणहरु उसको रोग तथा समस्याग्रस्त शरीर, मन, भावना, आत्मा अर्थात चेतना हो। हामीमा हरवखत चलिरने अति विचार खासगरि नकारात्मक विचारहरुले विभिन्न किसिमका रोग तथा समस्याहरु जन्माउँदछन्। योग आसनका अभ्यासहरुले मानिसको शरीरका रोग तथा समस्याहरुको निराकरण गर्दछन्, प्राणायामका विधिहरुले मानिसको सोच, विचार तथा मनका रोग तथा समस्याहरुको निराकरण गर्दछन् र ध्यानका विधिहरुले मानिसको मन, भावना, आत्मा अर्थात चेतनामा रहेका जन्म-जन्मका नकारात्मक स्मृतिहरुको (रोग, घाउ, चोट, डर, त्रास, विसाद, दुर्व्यसन, अन्य विकार तथा समस्याहरु) निराकरण गर्दछन्। जव मानिस योगस्थ तथा ध्यानस्थ हुदै जान्छ तव उसको शरीर, मन, भावना, आत्मा अर्थात चेतनाको शुद्धीकरणको प्रक्रिया शुरु हुन्छ र उ विस्तारै शरीरिक, मानसिक तथा भावनात्मक रुपले स्वस्थ, सकारात्मक सोच राख्ने, सुखी, खुशी, शान्त, सफल, समृद्ध र आनन्दित बन्दै जान्छ। योग तथा ध्यानवाट हुने यस्ता महत्वपूर्ण लाभका यि तथ्यहरु कुनै विश्वास तथा मान्यतामा अधारीत नभएर आधुनिक चिकित्सा क्षेत्र अर्थात स्वास्थ्य तथा मनोविज्ञानसंग सम्वन्धित विभिन्न संघसंस्थाहरुले गरेका वैज्ञानिक खोज अथा अनुसन्धानहरुले उजागर गरेका विश्वासनीय प्रामाणिक तथ्यांकहरुले पुष्टी गरेका विषयहरु हुन्। 

तसर्थ, हामी सबैले योग-ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

आत्मचेतनाको शक्ति जाग्रीत गरि समृद्धि हासिल गरौं

                                                                            डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

म/हामी शरीर मात्र नभएर आत्मा हुँ/हौं, परमात्माका अभिन्न अंश हौं तथा ‘अहं ब्रह्मास्मि’ अर्थात म नै ब्रह्म हुँ। हाम्रो आत्मा तथा ब्रह्म- चेतना+उर्जा+ज्ञानको सम्योग हो। हाम्रो आत्मचेतना शक्तिका (Power of Self-Consciousness) प्रकारहरु निम्न छन्- शरिरको शक्ति(Power of Body), विचारको शक्ति(Power of Thought), मनको शक्ति(Power of Mind), स्मरणको शक्ति(Power of Memory), वुद्धिमत्ताको शक्ति(Power of Intelligence), इच्छाको शक्ति(Power of will), प्रतिभाको शक्ति(Power of Geniuses), छैठौं इन्द्रियको शक्ति(Power of Sixth Sense)=चेतनाको शक्ति(Power of Consciousness)! चेतनाको शक्तिलाई विश्व शक्ति तथा ब्रह्माण्डीय शक्ति(Power of Universe or Cosmic Power) को रुपमा पनि बुझिन्छ।आफूभित्र रहेका चेतनाका उपरोक्त शक्ति तथा ज्ञान कसरी उजागर गर्न र व्यवहारमा उतार्न सकिन्छ भन्नेबारे हामी मध्य धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ। यो ज्ञान कतै पढेर तथा हाम्रा वाहिरी इन्द्रियहरुको परिश्रमबाट हासिल गर्न सकिदैन। हाम्रो आत्मामा जन्मौंजन्मदेखि संचित भएर रहेको यस ज्ञानलाई हासिल गर्नकालागि योग तथा ध्यान साधनाका विधिहरु अनुशरण गरेर हाम्रो तेस्रो आँखा तथा छैठौं इन्द्रियको जागरण गरि अन्तरआत्माको गहिराईमा पुग्नु आवश्यक हुन्छ।

चेतनाका सबै शक्तिहरु हाम्रो शरीरभित्र सुक्ष्म रुपमा रहेका उर्जाका केन्द्र चक्रहरुमा निहित हुन्छन्। योग तथा ध्यान साधनाको बलबाट चेतनाका सबै शक्ति तथा तहहरुको जागरण गरि हाम्रो दैनिक जीवनशैलीमा उपयोगमा ल्याएर जीवनमा अकल्पनिय सफलता तथा समृद्धि हासिल गर्न सकिन्छ। चक्रहरुको जागरण तथा चेतना शक्तिको प्रष्फुटनकालागि योग तथा ध्यान साधना एक मात्र विकल्प रहेको छ अर्थात ध्यान साधना बाहेक यि शक्तिहरुलाई जागरण गर्ने अर्को कुनै उपाय व्यवहारमा ल्याइएको अहिलेसम्म कहींपनि भेटिएको छैन।

चेतनाशक्ति कति महत्वपूर्ण छ भन्ने सन्दर्भमा ध्यान साधनाका अनुभवी तथा योगीहरुका अनुसार- “Power of Intelligence is equal to Candle Light Brightness and Power of Consciousness is equal to Sun Light Brightness”. अर्थात वुद्धीमत्तताको शक्तिको  उज्यालो मैनबत्तीको प्रकाश सरह हो भने चेतनाशक्तिको उज्यालो सुर्यको प्रकाश सरह हो। हामी ध्यान साधनालाई बढाएर तथा निरन्तरता दिएर जति-जति आफूभित्र गहिरिदै जान्छौं उतिनै चेतनाको शक्तिमा बढोत्तरी हुदैजान्छ र हाम्रो आत्मचेतना योगेश्वरको पथमा अग्रसर हुदै जान्छ। जस्तो कि विद्युत शक्तिमा हामीले जिरो वाट/नम्वरको वल्व लगायौं भने त्यतिनै क्षमताको उज्यालो प्राप्त गर्दछौं र सय वाट/नम्वरको वल्व लगायौं भने त्यतिनै क्षमताको उज्यालो प्राप्त गर्दछौं, ध्यान साधनाको नम्वर तथा समय अवधिको सन्दर्भमा पनि यही नियम लागू हुन्छ।

ध्यान साधनाको वलबाट हाम्रो चेतनाको शक्ति जाग्रीत हुदै जाने क्रममा हामी चेतनाको शक्तिका तहहरु क्रमशः वाहिरी चेतना(Outer Consciousness), आन्तरीक चेतना(Inner Consciousness), परि चेतना(Sub Consciousness), र महापरि चेतना(Super Consciousness) मा पुग्दै जान्छौ र प्रवुद्ध, विकसित तथा पूर्ण आत्मज्ञानको अवस्थामा पुग्दछौं तथा प्रकाशित(Enlighten) हुन्छौं। यसरी आत्मचेतना जाग्रीत भएको जो कोही व्यक्ति जीवनमा आफूले इच्छ्याएका हरेक क्षेत्रमा सफलता तथा समृद्धि हासिल गर्न सक्षम हुन्छ। ध्यान साधना जति सानो उमेर (पाँच वर्ष) बाट शुरू गरिन्छ उतिनै सहज किसिमले र चाँढो हाम्रो चेतनाको शक्ति जाग्रित हुन्छ। तसर्थ, वालवालिकाहरुलाई कक्षा एकदेखि नै ध्यान साधना सिकाउन शुरू गर्नु सबैभन्दा उपयुक्त समय मानिन्छ।

हामी सबैले ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, शान्ति, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

आफूभित्रको आध्यात्मिक व्यक्तित्व चिनौं

                                                                     डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश 

संस्कृत भाषाका दिव्य दुइ शव्दावली ‘धर्म’ र ‘अध्यात्म’को शाव्दीक अर्थ र भाव अर्थको सन्दर्भमा अहिलेको पुस्ता सबैभन्दा बढि अलमल तथा अस्पष्टतामा छ र केही वर्ष अघिसम्म म आफैं पनि अलमलमै थिएं। 

धर्म 

धर्म भनेको पूजा, पाठ, ब्रत, तिर्थ, संस्कार, रीति-रिवाज, मत, पन्थ, सम्प्रदाय तथा रिलिजन नभएर यस ब्रह्माण्डमा रहेका हरेक जड तथा जिवहरुको स्वभाविक गुण हो जुन एक निश्चित नियमभित्र रहेर आफ्नै स्वरुपमा दृश्य तथा अदृश्य भएर चलिरहन्छन्। जस्तो ब्रह्माण्ड, सृष्टि अर्थात प्रकृति जो आफ्नो स्वाभावमा निरन्तर चलिरहन्छ। त्यस्तै वनस्पति, जिव तथा प्राणीहरुका शरीरका प्रक्रियाहरु जो आफ्नो स्वाभावमा निरन्तर चलिरहन्छन्। तसर्थ धर्म भनेको सही अर्थमा सृष्टिको कानून हो, आफ्नो स्वाभाव धारण गर्नु हो र आ-आफ्नो कर्तव्य पालन गर्नु हो।

 

अध्यात्म

अध्यात्म अर्थात अधि+आत्म आत्मज्ञान, आत्मा तथा परमात्माको ज्ञान हो। भगवान श्रीकृष्णले भन्नु भएकोछ “परमं स्वभावोऽध्यात्ममुचते”(भगवद्‌गीता अध्याय-८, श्लोक-१) अर्थात स्वयंको स्वाभावको अध्ययन नै अध्यात्म हो। अध्यात्म दर्शन हो, विज्ञान हो, ऋषि-मनिषिहरुको चिन्तनको निचोड हो। अध्यात्म दर्शन तथा विज्ञानमा आत्मा, परमात्मा, ब्रह्माण्ड, सृष्टि-प्रलय, जन्म-मृत्यु, पूनरजन्म, मुक्ति-मोक्ष, जड-जिव, माया आदिको विषयमा विचार, विवेचना, अध्ययन, अनुभव तथा अनुभूति गर्दै परमसत्यको खोजी गरिन्छ। भौतिक जगतमा सबै वस्तुहरु दृश्य हुन्छन् र प्राय सबै जिज्ञासाहरुको जवाफ हुन्छ तर पराभौतिक जगत अर्थात अध्यात्म भावातीत अनुभव तथा अनुभूतिहरुको विज्ञान भएकोले यसमा सबै वस्तुहरु दृश्य हुदैनन् र सबै जिज्ञासाहरुको जवाफ शव्द तथा हाउभाउ/इशाराले जस्ताकोतस्तै बुझाउन सकिदैन। यसकालागि स्वयंको अध्ययन अर्थात आफू भित्रको अन्तरयात्रा गर्नु आवश्यक हुन्छ जुन सिर्फ ध्यान साधनाको माध्यमबाट मात्र सम्भव हुन्छ। 

ध्यान साधना( तन, मन र वुद्धिको शुन्यताको अभ्यास) अध्यात्म दर्शनको सर्वाधिक महत्वपूर्ण पद्धति योग दर्शन तथा योग साधनाको अति महत्वपूर्ण अंग हो। हाम्रो जीवनमा ध्यान साधनालाई सहज, उपयोगी र उपलव्धिमूलक बनाउन योग साधनाका अन्य अंगहरु क्रमशः यम(अरु तथा संसारप्रति गर्नुपर्ने सकारात्मक व्यवहार), नियम(आफूप्रति गर्नुपर्ने सकारात्मक व्यवहार), आशन(शरीरको अभ्यास/ब्यायाम), प्राणायाम(श्वास-प्रश्वासको अभ्यास), प्रत्याहार(इन्द्रियहरुको अभ्यास) र धारणा(विचार तथा मनको स्थिरताको अभ्यास)का विधिहरुको अनुसरण गर्नु आवश्यक हुन्छ जसले हामीभित्र सुक्ष्म रुपमा रहेका उर्जाका केन्द्र चक्रहरुलाई जाग्रीत तथा सक्रिय गरि हाम्रो शरीर, मन, भावना, चेतना तथा आत्मालाई शुद्ध र पवित्र बनाउँदछ जसले उपयुक्त अवसरको अभावमा हामीभित्र दबेर रहेका हाम्रा विशेष किसिमका प्रतिभा तथा क्षमताहरु जाग्रीत गर्नुको साथै आफूभित्र प्रवेश गरिने अन्तरयात्रा तथा ध्यानको यात्रालाई सहज र सम्भव बनाउँछ। ध्यान साधना अर्थात शुन्यताको अभ्यासले हामीभित्र आध्यात्मिक व्यक्तित्व जाग्रीत गराउँदछ र ध्यान साधनाका क्रममा वोधमा आउने भावातीत अनुभव तथा अनुभूतिहरुमा हामी अध्यात्म दर्शन अन्तर्गत अध्ययन गरिने आत्मा, परमात्मा, ब्रह्माण्ड, सृष्टि-प्रलय, जन्म-मृत्यु, पूनरजन्म, मुक्ति-मोक्ष, जड-जिव, माया आदिको विषयमा जानकारी प्राप्त गर्न सक्षम हुन्छौं र त्यो परमसत्यमा पुग्छौं जहाँबाट जन्म-मृत्युको चक्र सबै समाप्त भएर हामी परब्रम्हमा स्थित हुदै मोक्ष प्राप्त गर्दछौं।

तसर्थ हामी सबैले योग-ध्यान सिकेर आफ्नो शरीरका उर्जाका केन्द्र सातवटै चक्रहरु जगाउने सुनौलो अवसरको सदुपयोग गरौं, योग-ध्यान विज्ञानको साधनामा सहभागी बनौं, जीवनना सुख, खुशी, शान्ति, समृद्धि, आनन्द हासिल गरौं, आफूले आफूलाई चिनौं, देशलाई चिनाउँ, मानवताको सेवा गरौं, नेपाललाई आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तब्य मूलुक बनाउँ र यहाँका पर्यटकीय सम्भावनाहरु विश्व सामु चिनाउँ। 

स्वास्थ्य उपचार, आधुनिक स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञान र अध्यात्म स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञानविच अन्तरसम्वन्ध

(Inter-relationship between Health Treatment, Modern Health Science and Spiritual Health Science)

(पूर्वीय अध्यात्म दर्शनको शोधमा आधारीत लेख)

                                        डा. सिर्जना भण्डारी

अध्यात्म स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञान (Spiritual Health Science)

अध्यात्म विज्ञान आफैंमा मानिसका शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, चेतनात्मक तथा आत्मिक र व्यवहारीक सबै किसिमका स्वास्थ्य समस्याहरुको उपचार तथा समाधान गर्न सक्ने एक विराट स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञान हो। गहिरिएर अध्ययन गर्ने हो भने वैज्ञानिक आधुनिक स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञानको जननी अध्यात्म स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञान नै हो। अध्यात्म चिकित्सा विज्ञानका विभिन्न शाखाहरु छन् र ति मध्य योग चिकित्सा विज्ञान, आयुर्वेद चिकित्सा विज्ञान, प्राकृतिक चिकित्सा विज्ञान प्रमुख मानिन्छन्। यिनै प्राचीन स्वास्थ्य उपचार तथा चिकित्सा पद्धतिहरुको अनुशरण गर्दै र समयको आवश्यकता अनुसार सकारात्मक परिमार्जन हुँदै आधुनिक चिकित्सा विज्ञान आजको यो अवस्थासम्म आइपुगेको हो र अवस्था, परिस्थिति तथा आवश्यकता अनुसार आधुनिक चिकित्सा विज्ञानका उपचार पद्धतिहरुमा, उपकरणहरुमा र औषधीहरुमा नयाँ-नयाँ खोज तथा अनुसन्धान गरी तिनमा सकारात्मक परिमार्जन तथा विकासको क्रिया निरन्तर चलिरहेकै छ। आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले यस किसिमका नयाँ-नयाँ उपचार पद्धति, उपकरण तथा औषधीहरुको खोज तथा आविस्कार गरि मानवसेवामा ठूलो योगदान पुर्याउदै आइरहेको छ।

आधुनिक स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञान 

एउटा प्रसिद्ध भनाई हामी सुन्दै आइरहेका छौं- ‘स्वास्थ्य नै पहिलो सम्पत्ति हो अर्थात पहिलो प्राथमिकता स्वास्थ्यलाई दिइनु पर्दछ त्यसपछि मात्र सम्पत्ति तथा अरु चिजहरुलाई प्राथमिकता दिइनु पर्दछ’। यस अकाट्य भनाइलाई मूल प्राथमिकतामा राखेर आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले मानव स्वास्थ्यको क्षेत्रमा ठूलो धनराशी र समय लगानी गर्दै आइरहेको छ। महान वैज्ञानिक अलवर्ट आइन्सटाइनले भनेका छन्- “कुनै पनि नयाँ खोज तथा आविस्कार पुरानो पुस्ताको ज्ञानको बुइ तथा काँध चढेर आएको हुन्छ र यो सत्य समाजका सबै क्षेत्र तथा विषयहरुमा भएका विकासक्रममा लागू हुन्छ”। तसर्थ हामी यो बुझौं कि आधुनिक चिकित्सा विज्ञान, प्राचीन चिकित्सा विज्ञानकै बुइ तथा काँध चढेर यहाँसम्म आइपुगेको हो अर्थात सहज भाषामा भन्नुपर्दा आज हामीलाई शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्य उपचारमा अत्याधुनिक स्वरुपमा प्राविधिक सेवा प्रदान गरिरहेको आधुनिक चिकित्सा विज्ञान प्राचीन चिकित्सा विज्ञानकै परिमार्जित तथा विकसित स्वरुप हो।

 

प्राचीन स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञान

स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञानको इतिहासमा प्रवेश गर्दा समग्र स्वास्थ्य चिकित्सा विज्ञानमा पूर्वीय दर्शनको उल्लेख्य प्रभाव देख्न सकिन्छ। प्राचीन इतिहासमा भगवान श्रीहरी विष्णुका वाहन आदी शेषनागका अवतारको रुपमा मानिदै आइएका महान दार्शनिक, वैज्ञानिक तथा तन र मनका चिकित्सक महर्षि पतन्जलिले समग्र मानव जातिको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र आध्यात्मिक स्वास्थ्य सन्तुलनमा राख्न र सनातन पूर्वीय दर्शनलाई विश्वसामु फैलाउन थुप्रै महत्वपूर्ण ग्रन्थहरु प्रतिपादन गरे र यि मध्य तीन ग्रन्थहरु- पतन्जलितन्त्र, महाभाष्यम र योगशुत्र प्रमुख तथा सर्वाधिक लोकप्रिय र प्रचलित मानिन्छन्। यि तीन महत्वपूर्ण ग्रन्थहरु प्रतिपादन गरेर महर्षि पतन्जलिले सनातन पूर्वीय दर्शनको वैज्ञानिक विकासक्रममा अत्यन्तै महत्वपूर्ण र गरिमामय योगदान पुर्याएका छन्। महर्षि पतन्जलिले मानिसको शारीरिक स्वास्थ्यकालागि आयुर्वेद चिकित्सा पद्धतिलाई प्रमुखतामा राखेर ‘पतन्जलितन्त्र(समुद्र मन्थनबाट प्रकट हुनुभएका भगवान श्रीहरि विष्णुका अवतार कविराज धनवन्तरीको ज्ञानलाई लिपिवद्ध गरिएको)’, सामाजिक स्वास्थ्यकालागि ‘महाभाष्यम(अग्रज दार्शनिक गुरु पाणिनीको संस्कृत व्याकरण अष्टाध्यायिमाथि भाष्य लेखिएको)’ र मानसिक, भावनात्मक, चेतनात्मक तथा आत्मिक स्वास्थ्यलाई प्रमुखतामा राखेर आध्यात्मिक स्वास्थ्यकालागि ‘योगशुत्र’ जस्ता महानतम ग्रन्थहरुको प्रतिपादन गरि यि ग्रन्थका विधिहरु मानवको जीवनशैलीमा स्थापित गराइदिए र समग्र स्वास्थ्यको क्षेत्रमा आजसम्मनै सम्पूर्ण मानव जातिले यस वैज्ञानिक महाज्ञानको अभूतपूर्व लाभ लिदै आइरहेका छन्। यिनै प्राचीन ग्रन्थहरुका आधारशिलामा टेकेर समयक्रमसंगै विभिन्न चिकित्सा पद्धतिहरुले गति लिदै आएका छन् र आधुनिक वैज्ञानिक चिकित्सा पद्धति पनि प्राचीन वैज्ञानिक चिकित्सा पद्धतिकै विकसित स्वरुप हो। महर्षि पतन्जलिले भगवान श्रीहरि विष्णु र भगवान श्रीशिवबाट प्राप्त गर्नुभएको यो महाज्ञान क्रमशः आफ्ना शिष्यहरु जगतगुरु आदी शंकराचार्य लगायत अन्य शिष्यहरुमा सम्प्रेसित गरे र गुरुकुलको गुरु-शिष्य परम्परा मार्फत पछिल्ला पुस्ताहरुमा हस्तानतरण हुदै र आवश्यकता अनुसार परिमार्जित तथा विकसित हुदै मानवको स्वास्थ्य उपचारकालागि विभिन्न चिकित्सा पद्धतिहरु आजको यो अवस्थामा आइपुगेका छन् र यस क्षेत्रमा आजपनि परिवर्तन तथा विकासको श्रृंखलाहरु निरन्तर चलिरहेकाछन् र चलिनैरहनेछन् किनकी सृष्टिको सिद्धान्त अनुसार विश्व-ब्रह्माण्ड हरपल चलायमान तथा परिवर्तनशील छ, यहाँ केही पनि कहिल्यै पनि स्थिर तथा यथास्थितिमा रहदैन।

 

समग्र मानव जातिको पूर्ण स्वास्थ्यकालागि महर्षि पतन्जलिद्वारा प्रतिपादित पतन्जलितन्त्रपछि पूर्वीय दर्शन अन्तर्गत आयुर्वेद चिकित्सा पद्धतिमा पछिल्लो पुस्ताका महान चिकित्सकद्वय आचार्य सुश्रुत र आचार्य चरकको अत्यन्तै महत्वपूर्ण योगदान रहेको पाइन्छ। आयुर्वेद चिकित्सा पद्धतिमा आचार्य सुश्रुतद्वारा लिखित ‘सुश्रुत सम्हिता’ र आचार्य चरक द्वारा लिखित ‘चरक सम्हिता’को अत्यन्तै महत्वपूर्ण योगदान रहेको पाइन्छ। सुश्रुत सम्हितामा चिकित्सा पद्धतिका आठ प्रकारका विशिष्ठीकृत सेवाहरुका बारेमा विस्तृतमा वर्णन गरिएको छ र आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले पनि यिनै आठ प्रकारका विशिष्ठीकृत चिकित्सा सेवाहरु परिवर्तित समयको आवश्यकता तथा माग अनुसार परिमार्जन र विकास गरि उही, उस्तै तथा फरक नाम राखेर स्वास्थ्य उपचार सेवा प्रदान गर्दै आइरहेको छ। आधुनिक चिकित्सा विज्ञान र प्राचीन चिकित्सा विज्ञान दुवैले चिकित्सा पद्धतिमा अनुशरण गर्दै आएका आठ प्रकारका विशिष्ठीकृत चिकित्सा सेवाहरु निम्न रहेका छन्- (१) सल्य चिकित्सा, (२) सालाक्य चिकित्सा, (३) काया चिकित्सा, (४) ग्राह चिकित्सा, (५) विष चिकित्सा, (६) वजिकरण चिकित्सा, (७) रशायन चिकित्सा, र (८) वाल चिकित्सा। यि आठ प्रकारका विशिष्टीकृत हरेक चिकित्सा पद्धतिहरुका पाँच-पाँच आयाम, निर्देशन तथा प्रक्रियाहरु छन्- सुत्र, निदान, शरीर, चिकित्सा, र कल्प। यि आयाम, निर्देशन तथा प्रक्रियाहरुले कुन किसिमको स्वास्थ्य समास्याको उपचार कुन किसिमले गर्ने भन्नेबारे पूर्ण जानकारी प्रदान गरि अध्यापन गराइ चिकित्सकलाई उक्त विषयको विशेषज्ञ बनाइने गरेको उल्लेख पाइन्छ।  

सल्य चिकित्सा (Surgery)-  आयुर्वेद चिकित्सा विज्ञानमा सल्य चिकित्सालाई छुट्टै विशिष्ठ शाखाको रुपमा स्थापित गरि आठ फरक-फरक प्रकारका सल्य चिकित्सा उपचार पद्धति र सल्यक्रियामा प्रयोग गरिने वैज्ञानिक स्वास्थ्य उपकरणहरु र प्रयोग गरिने औषधीहरुकोबारेमा विस्तृतमा उल्लेख गरिएको छ।

सालाक्य चिकित्सा (ENT- Ear-Nose-Throat)- आयुर्वेद चिकित्सा विज्ञानले स्वास्थ्य क्षेत्रमा कान-नाक-गला/घाँटी यि तीन अंगहरुको एकअर्कासंग अत्यन्तै नजिकको अन्तरसम्वन्ध तथा प्रभाव रहने गरेको पहिचान गरेर छुट्टै विशिष्ठ शाखाको रुपमा स्थापित गरि यस विषयमा अध्यापन गराइ विशेषज्ञहरु तयार गरेर नाक-कान-गला/घाँटी को स्वास्थ्य उपचार सेवा प्रदान गर्ने गरेको उल्लेख छ। यसकासाथै स्वास्थ्य उपचारमा प्रयोग गरिने वैज्ञानिक स्वास्थ्य उपकरण र प्रयोग गरिने औषधीहरुकोबारेमा विस्तृतमा उल्लेख गरिएको छ।

काया चिकित्सा (General Medicine)- आयुर्वेद चिकित्सा विज्ञानले मानिसको काया अर्थात शरीरका मौसमी तथा सामान्य रुपमा उत्पन्न हुने स्वास्थ्य समस्याहरुको स्वास्थ्य उपचार गर्न काया चिकित्सा अन्तर्गत स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्ने गरिएको उल्लेख छ।

ग्राह चिकित्सा (Psychology)- मानिसको मानसिक, भावनात्मक तथा व्यवहारगत असन्तुलन (Mental, Emotional, Behavioral disorders) भई स्वास्थ्यमा आउने समस्याहरु सम्वन्धि बिमारी ठिक गर्ने स्वास्थ्य उपचार सेवा ग्राह चिकित्सा अन्तर्गत प्रदान गर्ने गरिएको उल्लेख छ।

विष चिकित्सा (Antidotes)- मानिसको शरीरमा विभिन्नकारणले शरीरका भित्री तथा वाहिरी अंगहरुमा फैलिएको विष(Poison) कम तथा निर्मुल गरी बिमारी ठिक गर्ने स्वास्थ्य उपचार सेवा विष चिकित्सा अन्तर्गत प्रदान गर्ने गरिएको उल्लेख छ।

वजिकरण चिकित्सा (Reproductive)- महिला पुरुष दुवैको शरीरमा देखिने यौन दुर्वलता तथा असक्षमता (Sexual Disorder) र प्रजनन् दुर्वलता तथा असक्षमता (Infertility) सम्वन्धि स्वास्थ्य समस्याहरु ठिक गर्ने स्वास्थ्य उपचार सेवा वजिकरण चिकित्सा अन्तर्गत प्रदान गर्ने गरिएको उल्लेख छ।

रशायन चिकित्सा (Chemo)- मानिसको शरीर तथा स्वास्थ्य सन्तुलनमा राख्न शरीरका विभिन्न ग्रन्थीहरुद्वारा स्वस्फुर्त रुपमा उत्पन्न हुने रशायनको उत्पादनमा असन्तुलन भएकोकारण विभिन्न अंगहरुमा देखिएका स्वास्थ्य समस्याहरु ठिक गर्ने स्वास्थ्य उपचार सेवा रशायन चिकित्सा अन्तर्गत प्रदान गर्ने गरिएको उल्लेख छ। सबै प्रकारका फिजियो थेरापीहरु, अकुपन्चर, अकुप्रेशर, मसाज आदि स्वास्थ्य सेवाहरु रशायन चिकित्सा अन्तर्गत पर्दछन्।

वाल चिकित्सा (Paediatric)- भर्खर जन्मिएका नावालक, शिशु तथा वालालिकाहरुको स्वास्थ्य समस्याहरु ठिक गर्ने स्वास्थ्य उपचार सेवा वाल चिकित्सा अन्तर्गत प्रदान गर्ने गरिएको उल्लेख छ।

 

आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले पनि स्वास्थ्य उपचारको यही प्राचीन चिकित्सा पद्धतिकै ढाँचाको अनुशरण गर्दै यसमा समयको माग र आवश्यकता अनुसार समग्र स्वास्थ्य उपचारका केही नियम, विधि तथा प्रकृतिमा सुधार तथा परिमार्जन गरेर स्वास्थ्य सम्वन्धि विभिन्न नयाँ-नयाँ विषयहरु, स्यास्थ्य उपचार गर्ने नयाँ-नयाँ उपकरणहरु तथा नयाँ-नयाँ औषधीहरुमा खोज तथा अनुसन्धान गरेर विशिष्ठता र विशेषज्ञता हासिल गरी वर्तमान समयमा समस्त मानव जातिलाई अति विशिष्ठ किसिमको स्वास्थ्य सेवाहरु प्रदान गर्दै आइरहेको छ।

 

मानव स्वास्थ्य विज्ञान

मानव स्वास्थ्यको परिभाषा स्वास्थ्य सेवासंग सम्वन्धित विभिन्न संघ-संस्थाहरुले आफ्नो उदेश्य तथा स्वास्थ्य सेवाको प्रकृति अनुसार फरक-फरक किसिमले दिने गरेको पाइने भएपनि सबै परिभाषाहरुको समग्र उदेश्य तथा अन्तिम लक्ष्य मानव स्वस्थ्यलाई सबै किसिमले चुस्त-दुरुस्त बनाउन मद्धत गर्नु नै हो।

 

अध्यात्म चिकित्सा विज्ञानका अनुसार स्वास्थ्यको परिभाषा

स्वास्थ्यको शाव्दिक अर्थ स्व+स्थ हो अर्थात आफ्नो स्वरुपमा स्थित हुनु। जो व्यक्ति आफ्नो स्वरुपमा स्थित छ उसलाई स्वस्थ व्यक्ति मानिन्छ। कस्तो व्यक्ति आफ्नो स्वरुपमा स्थित हुन्छ? जो व्यक्ति शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, चेतनात्मक तथा आत्मिक, व्यवहारिक, सामाजिक तथा आध्यात्मिक आदि सम्पूर्ण रुपले स्वस्थ हुन्छ उ आफ्नो स्वरुपमा स्थित रहेको तथा पूर्णरुपमा स्वस्थ रहेको मानिन्छ। अध्यात्म चिकित्सा विज्ञानका अनुसार मानिसको स्वास्थ्यका चार आयाम रहेका छन्- शारीरिक स्वास्थ्य, मानसिक स्वास्थ्य, भावनात्मक स्वास्थ्य र चेतनात्मक तथा आत्मिक स्वास्थ्य। अध्यात्म चिकित्सा विज्ञानले हाम्रो शरीरमा रहेका उर्जा तथा शक्तिका केन्द्र प्रमुख सात चक्रहरु र तिनमा निरन्तर संचारित भैरहने कुण्डलीनी उर्जा र यस उर्जाको वितरण तथा कार्यका आधारमा अझ विस्तृत व्याख्या गर्दै मानिसका सात किसिमका स्वास्थ्यबारे उल्लेख गरेको छ।

 

आयुर्वेद चिकित्सा विज्ञानका अनुसार स्वास्थ्यको परिभाषा

आयुर्वेद चिकित्साका ज्ञाता आचार्य सुश्रुतको सुश्रुत संहिता अनुसार-

समदोषः समाग्निश्च समधातुमलक्रिया:।

प्रसन्नात्मेन्द्रियमनाः स्वस्थ एत्यभिधीयते।।

अर्थात दोष, धातु, अग्नि, मल क्रिया आदि जो व्यक्तिको सम अर्थात सन्तुलनमा हुन्छ साथै व्यक्तिको इन्द्रिय, मन र आत्मा प्रसन्न हुन्छ उही पूर्णरुपमा स्वस्थ मानिन्छ।

समदोष- मानिसको शरीरका सबै प्रक्रियाहरुलाई संचालित गर्ने तीन दोष- वाथ, पित्त र कफ सम अवस्थामा छन् भने शरीर स्वस्थ मानिन्छ।

समधातु तथा समाग्नि- मानव शरीरमा तेह्र प्रकारका अग्निहरु पंच-भूताग्नि, सप्त-धात्वाग्नि तथा जठराग्निको सम अर्थात सन्तुलित स्थितिमा रहेको छ भने मात्र खाएको खानाको सम्यक पाचन गर्न सक्छ र शरीर स्वस्थ हुन्छ।

सममल क्रिया- शरीरले अनावश्यक तत्वको रुपमा वाहिर निस्कासन गर्ने मल, मूत्र तथा पसीना सम रहेको अवस्थामा मात्र शरीर स्वस्थ मानिन्छ।

इन्द्रियहरुको प्रसन्नता- मानव शरीरका पंच-ज्ञानइन्द्रियहरु तथा पंच-कर्मइन्द्रियहरुले आफ्ना सबै कार्यहरु समरुपमा गरिरहेका छन् भने मात्र मानिसको शरीर स्वस्थ रहन्छ।

मनको प्रसन्नता- मनमा सात्विक, राजसिक र तामसिक तीन अवस्थाहरुको प्रधानता रहन्छ, यि अवस्थाहरु सम अवस्थामा छन् भने मानिसको मन सदा प्रसन्न तथा सकारात्मक रहन्छ र मानिस स्वस्थ रहन्छ।

आत्माको प्रसन्नता- निश्वार्थ भावले सामाजिक कार्य गर्दा र परोपकारको भावले आवश्यकतामा रहेकाहरुलाई दान, सेवा तथा सहयोग प्रदान गर्दा र एक मात्र परमशक्तिमाथि आस्था राख्दा आत्मा प्रसन्न हुन्छ र मानिस स्वस्थ रहन्छ।

 

माथि उल्लेखित कुनैपनि पक्षमा सम तथा सन्तुलनको अवस्था छैन अर्थात यि अंगहरुमा अनियमितता छ भने मानिसको शरीर पूर्णतः स्वस्थ रहदैन। योग चिकित्सा विज्ञान, आयुर्वेद चिकित्सा विज्ञान र प्राकृतिक चिकित्सा विज्ञानले पनि स्वास्थ्यको परिभाषा यही सेरोफेरोमै दिएका छन् र हरप्रकारले मानिसका स्वास्थ्यका सबै आयामहरु पूर्णरुपमा स्वस्थ रहनु पर्ने कुरानै प्रमुख प्राथमिकतामा राखेका छन्।

विश्व स्वास्थ्य संगठन(WHO)का अनुसार स्वास्थ्यको परिभाषा

सम्युक्त राष्ट्रसंघको विश्व स्वास्थ्य संगठनले दिएको पुरानो परिभाषामा मानिसको शारीरिक, मानसिक र सामाजिक स्वास्थ्यलाई मात्र समावेस गरिएको तथा जोड दिइएको थियो। तर वास्तविक व्यवहारमा केवल यि तीन पक्षमा मात्र जोड दिदा मानिस पूर्णरुपमा स्वस्थ रहन नसकेको र उसको भावनात्मक र चेतनात्मक तथा आत्मिक अर्थात आध्यात्मिक स्वास्थ्य कमजोर रहेकोकारण उ पुर्णरुपमा स्वस्थ हुन र उसको स्वास्थ्यका सबै आयामका समस्याहरु समाधान नभएको स्वास्थ्य सम्वन्धि गरिएका विभिन्न वैज्ञानिक अनुसन्धानका तथ्यांकहरुले देखाएकाकोकारण मानिस पूर्णरुपमा स्वस्थ रहन उसको आध्यात्मिक स्वास्थ्यको पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण भूमिका रहने आवश्यकता महसुस गरेर विश्व स्वास्थ्य संगठनले स्वास्थ्यको पुनर परिभाषा गर्यो र आध्यात्मिक स्वास्थ्यलाई पनि स्वास्थ्यको परिभाषामा समावेस गर्यो। यो स्पष्ट छ कि अध्यात्म तथा प्राचीन चिकित्सा विज्ञान, आधुनिक चिकित्सा विज्ञान र विश्व स्वास्थ्य संगठन सबैले दिएको स्वास्थ्यको परिभाषा अनुसार यदि कुनै व्यक्ति शारीरिक रुपमा पूर्णतः स्वस्थ छ तर उसको स्वास्थ्यका अन्य पक्षहरु मानसिक, भावनात्मक, चेतनात्मक तथा आत्मिक अर्थात उसको व्यवहार, बोलीचाली तथा सामाजिक सम्वन्धहरु मध्य कुनै एक मात्र पनि सहि छैन भने उलाई पूर्णरुपमा स्वस्थ व्यक्ति मानिदैन।

 

विश्व स्वास्थ्य संगठनले दिएको स्वास्थ्यको पुनर परिभाषा अनुसार मानिसको शरीर र मन सामाजिक तथा आध्यात्मिक दृष्टिले स्वस्थ रहुनु नै पूर्ण स्वास्थ्य हो। विश्व स्वास्थ्य संगठनले अध्यात्म तथा प्राचीन चिकित्सा विज्ञानका प्रमुख अंगहरु योग चिकित्सा विज्ञान, आयुर्वेदिक चिकित्सा विज्ञान र प्राकृतिक चिकित्सा विज्ञानले दिएका परिभाषाहरुलाई नै आधार मानेर स्वास्थ्यको यस्तो समग्र परिभाषा प्रस्तुत गरेको हो। यिनै प्राचीन चिकित्सा विज्ञानका परिभाषाहरुलाई आधार मानेर हाल संचालनमा आएका स्वास्थ्य सेवासंग सम्वन्धित भिन्न-भिन्न संध-संस्थाहरु तथा स्वास्थ्य पेशाकर्मीहरुले स्वास्थ्यको परिभाषा गर्दै आएका छन्। विभिन्न स्वास्थ्य संध-संस्थाहरुले आ-आफ्नो उदेश्य तथा सेवाको प्रकृति अनुसार फरक-फरक किसिमले स्वास्थ्यको परिभाषा गर्ने गरेका भएपनि समग्रतामा सबैले भन्न तथा दिन खोजेको कुरा एउटै हो मानव सेवा र मानवको पूर्ण स्वास्थ्य।

 

वर्तमानमा स्वास्थ्यका सम्वन्धमा मनन् नगरी नहुने महत्वपूर्ण विषय

प्राचीन चिकित्सा विज्ञानले मानिसलाई पूर्णरुपमा स्वस्थ रहनकालागि योग चिकित्सा विज्ञान, आयुर्वेद चिकित्सा विज्ञान र प्राकृतिक चिकित्सा विज्ञानका विधिहरुलाई जीवनमा अनुसरण गर्न गुरुकुल तथा सामाजिक शिक्षा मार्फत योगका सबै अभ्यासहरु गर्न; असन्तुलित खानपानकाकारण शरीरमा रोग लाग्न नदिन स्वस्थ तथा शुद्ध खानपान गर्न; शरीर तथा वरपरको वातावरण अशुद्धिकाकारण रोग लाग्न नदिन उचित सरसफाइ गर्न; मन, भावना, चेतना तथा आत्म अशुद्धिकाकारण रोग लाग्न नदिन सकारात्मक सोचविचार तथा निश्वार्थ सेवाभाव राख्न प्रेरित गर्दै मानिसको जीवनशैली सहज तथा सक्रिय बनाउन सिकाइन्थ्यो र अवस्था अनुसार यि आचरणहरु अनुशरण गर्न अनिवार्य पनि गरिन्थ्यो जसले मानिसलाई रोगी हुनबाट बचाउँथ्यो र सानोतिनो स्वास्थ्य समस्या भैहाल्यो भनेपनि सहजै स्वस्थ गराउन सकिन्थ्यो किनकी प्राचीन चिकित्सा पद्धति रोग लागेपछि उपचार गर्नु भन्दा आफ्नो जीवनशैली सहज र सक्रिय राखेर रोग नै लाग्न नदिनु निको भन्ने आर्दशलाई आत्मसाथ गरेर चलेको पद्धति हो।

 

तर यो अकाट्य तथ्यगत सत्यताका वावजुद अज्ञानतावस आधुनिक चिकित्सा क्षेत्रमा आधुनिक चिकित्सा विज्ञानको चमकदकम, आधुनिकता, व्यवसायिक सोच, होडबाजी, आडम्वर आदि बिकृतिहरु अत्यधिक हाबी भएकोकारण प्राचीन चिकित्सा विज्ञान र मानिसलाई पूर्ण रुपमा स्वस्थ राख्न मद्धत गर्ने यसका सहज तथा अति उपयोगी विधिहरु ओझलमा परेका छन्। यही कारणले आजको मनुष्यले स्वास्थ्य सेवा क्षेत्रमा झेलिरहेको विडम्वना कति दुखदायि छ भने सनातन अध्यात्म चिकित्सा विज्ञान अन्तर्गत रहेका प्रमुख चिकित्सा पद्धतिहरु आयुर्वेद चिकित्सा विज्ञान, योग चिकित्सा विज्ञान, प्राकृतिक चिकित्सा विज्ञानकै काँध तथा बुई चढेर अस्तित्वमा आएको र हालको समयमा बहुचर्चित रहेको आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले प्राचीन चिकित्सा विज्ञानका मानव जीवनकालागि नभइ नहुने, अतिउपयोगी, अतिआवश्यक तथा अतिमहत्वपूर्ण सबै आदर्शहरु लगभग बिर्सिसकेको छ र आधुनिक चिकित्सा विज्ञान पद्धतिलाई लंगडो बनाएको छ। प्राचीन चिकित्सा विज्ञानले मानिसको स्वास्थ्यका चारवटै महत्वपूर्ण आयामहरु शारीरिक स्वास्थ्य, मानसिक स्वास्थ्य, भावनात्मक स्वास्थ्य, चेतनात्मक तथा आत्मिक स्वास्थ्य र विश्व स्वास्थ्य संगठनको परिभाषा अनुसार मानिसको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र आध्यात्मिक स्वास्थ्यका सबै आयामहरुको उपचारमा समान प्राथमिकता प्रदान गरिनु पर्दछ भन्नेकुरामा जोड दिएको छ तर आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले मानिसको केवल शारीरिक स्वास्थ्य र केही मात्रामा मानसिक स्वास्थ्यलाई मात्र आफ्नो प्राथमिकतामा राख्दै आएको छ। त्यस्तै प्राचीन चिकित्सा विज्ञानको अर्को अति महत्वपूर्ण आदर्श रोग लागेपछि उपचार गर्नु भन्दा रोग लाग्न नदिने उपायहरुलाई मानिसको दैनिक व्यवहारमा अनुशरण गर्नुपर्छ जस्तो कि योग अभ्यास तथा व्यायाम, प्राणायाम, ध्यान, सकारात्मक सोच, निश्वार्थ सेवा, मनोरन्जन आदिलाई मानिसको जीवनशैली वनाउनु पर्छ भन्ने पक्षमा पछिल्लो समयमा केही हदसम्म आधुनिक चिकित्सिा विज्ञानले आफ्नो मत राख्दै आएको भएतापनि यसलाई प्राथमिकता राखेर यि गतिविधिहरुलाई किन मानिसको जीवनशैली बनाउने र कसरी मानिसको जीवनशैलीमा अनिवार्य गर्न सकिन्छ भनेर स्वास्थ्य सेवाग्राहीहरुलाई सिकाउने सम्वन्धमा आफ्नो उत्तरदायित्व भित्र राखेको समेत छैन, केवल भन्नकोलागि मात्र स्वास्थ्य सेवाग्राहीहरुलाई आफ्नो जीवनशैली सुधार्नुस भन्ने गरेका छन्, कस्तो जीवनशैली अपनाउने र कसरी त्यसलाई सम्भव गराउने भन्ने सम्वन्धमा मौन रहने गरेको तथा कुन विधिले जीवनशैली सुधार गर्ने भन्ने पक्षमा त्यति चासो नदिइएको देखिन्छ।

 

तसर्थ वर्तमान समयमा ठूलो समस्याको स्वरुप लिदै गैरहेको मानिसहरुको समग्र स्वास्थ्य सबै किसिमले सन्तुलनमा राख्न प्राचीन चिकित्सा विज्ञानले अनुशरण गर्दै आएका योग अभ्यास, प्राणायाम, ध्यान, खानपान, सरसफाइ, सकारात्मक सोविचार, निश्वार्थ सेवाभाव जस्ता उपयोगी आचरण र आदर्शहरु तथा आध्यात्मिक जीवनशैलीलाई आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले पनि अनुशरण गर्नु आवश्यक छ र यसकालागि आधुनिक चिकित्सा विज्ञानका पाठ्यक्रहरुलाई पुनःपरिमार्जन गरि प्राचीन चिकित्सा विज्ञानका उपयोगी विषयहरुलाई समावेश गर्नुपर्ने आवश्यकता टडकारो देखिएको छ अन्यथा आगामी दिनहरुमा आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले स्वास्थ्यको समस्या खासगरि मानसिक स्वास्थ्य समस्या धान्न नसक्ने गरि बढेर जाने विश्व स्वास्थ्य संगठनको पछिल्लो प्रतिवेदनले देखाइसकेको छ।

 

तर यस सम्वन्धमा स्वास्थ्य क्षेत्रमा केही हुदै नभएको भने अवश्य होइन, हाम्रो वरीपरि भएका सकारात्मक कुरालाई हामीले साथ दिनुपर्छ, प्रोत्साहन गर्नुपर्छ र त्यसको सिको गर्न अझ बढि फैलाउन मद्धत गर्नुपर्छ। पछिल्लो समयमा मानिसलाई पूर्णरुपमा स्वस्थ राख्नकालागि शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यका साथसाथ मानिसको भावनात्मक, चेतनात्मक तथा आत्मिक अर्थात सामाजिक, आध्यात्मिक स्वास्थ्यको पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ भनेर बुझ्न सक्षम तथा आध्यात्मिक रुपले जाग्रीत स्वास्थ्यकर्मीहरुले प्राचीन चिकित्सा विज्ञानले सुझाएका तथा प्राथमिकतामा रोखेका मानिसको शारीरिक र मानसिकका स्वास्थ्यकासाथै सामाजिक तथा आध्यात्मिक स्वास्थ्य पनि सही गर्न मद्धत गर्ने प्राचीन चिकित्सा पद्धतिका विधिहरुलाई आफ्नो स्वास्थ्य संस्था तथा पेशाहरुमा अनुशरण गर्न प्रारम्भ गरेका छन्। अव यो क्रमलाई स्वास्थ्य संस्था तथा स्वास्थ्य कर्मीहरुले मात्र नभई व्यक्ति, समाज तथा राष्ट्रका सरकारी तथा नीजि हरेक अंग तथा निकायहरुले आ-आफ्नो क्षेत्रबाट सक्दो योगदान पर्याउनु पर्ने आवश्यकता टडकारो देखिन्छ किनकी समग्र विकास सामुहिक प्रक्रिया तथा उत्तरदायित्व हो एक्लैले गरेर सम्भव हुदैन। यो सुविचार सबैको हृदयमा प्रकाशित होस्।

 

दिव्य प्रेम नै परमात्मामा हो

  प्रेम दिवस विशेष!

                                                                          डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

सनातन अध्यात्म दर्शनका अनुसार प्रेम दिवस नै परमात्मा दिवस हो किनकी प्रेम नै परमात्मा हो। भगवान श्री कृष्ण भन्नुहुन्छ "म भक्तहरु अर्थात प्रेमीहरुको हृदयमा वास गर्छु"। हामी सबैलाई थाहा छ कि भगवान राधा-कृष्णको जोडी दिव्य प्रेमको प्रतिकको रुपमा मानिन्छ, भनिन्छ 'प्रेमीहरु परमात्माका दुत हुन्'। राधा-कृष्ण एक आत्मा दुई शरीर भएर यस धर्तीमा अवतरण हुनु भयो सारा मनुष्य जगतलाई दिव्य प्रेम सिकाउन र बाँड्न। प्रेम नै परमात्मा भएकोले परमात्माको अर्थ विराट भएसंगै प्रेमको अर्थ पनि विराट छ। भगवान इशा मशिहले पनि भन्नु भएको छ- "Love is GOD अर्थात प्रेम नै परमात्मा हो"। हामी मानव भएर जन्मनुको मूल अर्थ नै पूर्णरुपमा दिव्य प्रेममा अर्थात परमात्मामा स्थापित हुनकालागि हो। अध्यात्म विज्ञानले भन्छ प्रेम नै परमात्मा हो तर परिवर्तित समयक्रमसंग प्रेमको वास्तविक परिभाषामा पनि परिवर्तन र संकुचन आयो र प्रेमको परिभाषा प्रेमी-प्रेमीकाविचको सम्वन्धमा सिमित हुनगयो। यो पनि  प्रेम हो तर यतिमा मात्र प्रेमको परिभाषा सिमित नभएर सारा जगत अर्थात ब्रह्माण्डसंग प्रेम गर्नु, सबैलाई प्रेम बाँड्नु वास्तविक प्रेम हो किनकी हामी कोही पनि केहीबाट अलग छैनौं न जडबाट न जीवबाट। अध्यात्म विज्ञान र आधुनिक प्रमात्रा भौतिक विज्ञान दुवैका अनुसार हामी सबै अर्थात सारा जगत उही एक विराट उर्जाका तरंगहरुका समग्र स्वरूप हौं। प्रेमका आयामहरु अलग-अलग छन्- भक्ति पनि प्रेम हो; आदर,सम्मान पनि प्रेम हो; दया, करुणा पनि प्रेम हो; दान, सेवा, उपकार, परोपकार पनि प्रेम हो; श्रृंगार रसको अनुभूति पनि प्रेम हो; प्रकृतिमा रमाउनु पनि प्रेम हो; समाज सेवा, राष्ट्र सेवा, मानव सेवा पनि प्रेम हो.... प्रेम के होइन! हाम्रो वरिपरी भइरहने तथा देखिने सबै सकारात्मक गतिविधिहरु प्रेम नै हुन्, यि सबै स्वयं परमात्मा कै स्वरूप तथा गतिविधिहरु हुन्। भौतिक जगतमा दैनिक रुपमा हाम्रो दृश्यमा आउने गतिविधिहरुले हामीलाई अलग-अलग जस्तो देखाइदिएको मात्र हो जो केवल माया मात्र हो, अदृश्य अर्थात निराकार, निर्गुण स्वरुपमा त हामी सबै एकस्वरुप छौं, हामी सबैको उत्पत्तिको श्रोत उही एक परब्रह्म हो। यो सत्य हो कि एक स्वरुप परब्रह्मको वास्तविक सत्यता जान्न र परब्रह्ममा स्थापित हुन सबैकालागि त्यति सहज छैन। यसकालागि विराट दिव्य प्रेम अर्थात परमात्मा तर्फ पहिलो कदम आफैंले चाल्नु पर्दछ यसपछिका कदमहरु स्वयं  परमात्माले चाल्नु हुनेछ र यस यात्राको एकमात्र पथ आफूभित्रको अन्तरयात्रा हो। अन्तरयात्रा अर्थात योग तथा ध्यान साधनाका विधिहरुलाई अनुशरण गरी आफ्ना सुक्ष्म शक्ति केन्द्र चक्रहरुको जागरण गरेर आफू भित्र गरिने अन्तरयात्रालाई दिव्य प्रेम अर्थात परमात्माको गन्तव्यसम्म पुर्याउन सकिन्छ। 

इश्वरको असिम कृपा आजकै दिन परमात्मा दिवसका प्रमुख दुई विषय विद्या दिवस अर्थात ‘श्री सरश्वती पूजा’ र प्रेम दिवस अर्थात ‘भ्यालेटाइन्स डे’ एकै दिन पर्न गएको छ, यि दुवै पावन पर्वहरुको हामी सबैलाई हार्दिक मंगलमय शुभकामना!!

--

कविता

             लालीगुरांश  (सिर्जना भण्डारी)

*दिव्य प्रेमको स्वरुप

दिव्य प्रेम प्रशाद रहेछ

हृदयमा अविरल अमृतधारा बहाइदिने।

दिव्य प्रेम प्रकृति रहेछ

जीवनमा रंगीन ऋतुहरु ल्याइदिने।

दिव्य प्रेम पुष्प रहेछ

अंगअंग मिठो सुवासले महकाइदिने।

दिव्य प्रेम जल रहेछ

तनमन, भावना परम-पवित्र गरिदिने।

दिव्य प्रेम वर्षा रहेछ

तनमन, भावना निथ्रुक्क भिजाइदिने।

दिव्य प्रेम मल रहेछ

जीवनमा परम-आनन्दको फल फलाइदिने।

दिव्य प्रेम संगीत रहेछ

हरपल कानमा स्व-राग गुञ्जाइदिने।

दिव्य प्रेम दर्पण रहेछ

आफूमा आफैंलाई सुन्दर देखाइदिने।

दिव्य प्रेम सागर रहेछ

असीम सुख, शान्ति अटाइदिने।

दिव्य प्रेम ओखती रहेछ

सारा रोग, पिडा हरिदिने।

दिव्य प्रेम सुविधा रहेछ

तनमनलाई आरामै आराम दिलाइदिने

दिव्य प्रेम अनुभूति रहेछ

प्रितीका मिठा स्मृतिहरुमा डुबाइदिने।

दिव्य प्रेम शान्ति रहेछ

जीवनका दुःख, तनाव हटाइदिने।

दिव्य प्रेम आनन्द रहेछ

हरपल दिव्यताको धाराले नुहाइदिने।

दिव्य प्रेम ज्ञान रहेछ

सुखी जीवन जीउन सिकाइदिने।

दिव्य प्रेम स्वाद रहेछ

हृदयमा प्रेमको अमृतरस वर्षाइदिने।

दिव्य प्रेम विश्वास रहेछ

प्रियतमको हृदयमा आफूलाई देखाइदिने।

दिव्य प्रेम आभास रहेछ

हृदयको गहिराइमा प्रियतममात्र छाइदिने ।

दिव्य प्रेम आभास रहेछ

हृदयको गहिराइमा प्रियतममात्र छाइदिने । -२

https://lalipoet.blogspot.com/2024/02/blog-post.html

चिकित्सा विज्ञान र अध्यात्म विज्ञानको अन्तरसम्वन्ध

                                                    डा. सिर्जना भण्डारी 

विषय प्रवेश

अध्यात्म विज्ञान आफैंमा मानिसका शारीरिक, मानसिक तथा व्यवहारीक सबै किसिमका समस्याहरुको उपचार तथा समाधान गर्न सक्ने एक विराट चिकित्सा विज्ञान हो। गहिरिएर अध्ययन गर्ने हो भने वैज्ञानिक आधुनिक चिकित्सा विज्ञानको जननी अध्यात्म चिकित्सा विज्ञान नै हो। अध्यात्म चिकित्सा विज्ञानका विभिन्न शाखाहरु छन् र ति मध्य योग चिकित्सा, आयुर्वेद चिकित्सा, प्राकृतिक चिकित्सा प्रमुख मानिन्छन्। यिनै प्राचीन उपचार तथा चिकित्सा पद्धतिहरुको अनुशरण गर्दै र समयको आवश्यकता अनुसार सकारात्मक परिमार्जन हुँदै आधुनिक चिकित्सा विज्ञान आजको यो अवस्थासम्म आइपुगेको हो र अवस्था, परिस्थिति तथा आवश्यकता अनुसार सकारात्मक परिमार्जनको क्रिया निरन्तर चलिरहेकै छ र आधुनिक चिकित्सा विज्ञान ले नयाँ-नयाँ उपचार पद्धति तथा औषधीहरुको खोज तथा आविस्कार गर्दै मानवसेवामा ठूलो योगदान पुर्याउदै आइरहेको छ।  

योग विज्ञान तथा योग चिकित्सा विज्ञान अध्यात्म चिकित्सा विज्ञानको एउटा महत्वपूर्ण शाखा तथा अंग हो जसले मानिसको स्वाश्थ्यका चारवटै आयामहरु- शारीरिक स्वास्थ्य, मानसिक स्वास्थ्य, भावनात्मक स्वास्थ्य र आत्मिक अर्थात चेतानात्मक स्वास्थ्यलाई चुस्त-दुरुस्त राख्न शतप्रतिशत मद्धत गर्दछ। ‘योग’ शव्दको परिभाषा विराट छ, व्यवहारीक प्रयोगलाई आधार मानेर भन्नु पर्दा मानव अस्तित्वका चार आयामहरु- स्थुल शरीर, मन, भावना र चेतनाको सकारात्मक जोड योग हो र आध्यात्मिक प्रयोगलाई आधार मानेर भन्नु पर्दा हामी भित्र अन्तरनिहीत आत्मतत्व र परमतत्व तथा परमात्मासंगको जोड योग हो। महर्षि पतन्जलिले पातन्जल योगसुत्रमा योगका आठ सिढी तथा प्रकृयाहरु उल्लेख गर्नुभएको छ- (१)यम, (२)नियम, (३)आशन, (४)प्राणायाम, (५)प्रत्याहार, (६)धारणा, (७)ध्यान र (८)समाधि।

यम र नियम

यम(अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रम्हचर्य, अपरिग्रह) र नियम(शौच, संतोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वर-प्रणिधान) अन्तर्गत मानिसले आफूप्रति र अरु तथा संसारप्रति गर्नुपर्ने सकारात्मक व्यवहार, बोलीचाली तथा भाषा, आचरण, सोच-विचार, प्रेम तथा सेवा/सहयोगी भाव, शरीर तथा मन शुद्धी, सन्तोष, स्वाध्याय, परिश्रम, परमशक्तिप्रति आस्थावान रहन सिकाउँदछ जसले मानिसलाई सकारात्मक, सुखी, खुशी, सफल, समृद्ध, शान्त, आनन्दित रहन मद्धत गर्दछ र उ पूर्णरुपमा आध्यात्मिक व्यक्ति बन्दछ। यदि मानिस सही अर्थमा आध्यात्मिक छ भने उसमा शारीरिक, मानसिक तथा व्यवहारिक कुनै प्रकारका समस्याहरु रहदैनन् र छन् भनेपनि स्वतः समाधान हुदै जान्छन्। 

आसन

योगका आसनहरुको नियमित अभ्यास तथा व्यायामले मानिसको स्थुल शरीर चुस्त-दुरुस्त तथा स्वस्थ राख्न मद्धत गर्दछ। मानिसको स्थुल शरीर स्वस्थ छ भने बाँकी तीन शरीरहरु- मनश, भाव र चेतन तथा आत्मिक शरीरमा पनि यसको सकारात्मक प्रभाव पर्दछ र योगका अगाडिका विधिहरु प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, समाधिका प्रक्रियाहरुमा प्रवेश गर्न तथा तिनका विधिहरु अनुशरण गर्न सहजता प्रदान गर्दछ।

प्राणायाम र प्रत्याहार

प्राणायाम र प्रत्याहारले हाम्रो शरीरका हरेक अंग तथा तन्तुहरुमा प्राण वायु अक्सिजन सुन्तुलित मात्रामा उपलव्ध गराउनुकासाथै ब्रह्माण्डबाट निरन्तर प्राप्त भैरहेको प्राण उर्जाको संचार हाम्रो शरीरका सबै आयाम, अंग तथा तन्तुहरुममा गर्दछ र हामीलाई पूर्णरुपमा स्वस्थ रहन मद्धत गर्दछ। प्राण उर्जाले हाम्रो शरीरमा सुक्ष्म रुपमा रहेका उर्जाका केन्द्र चक्रहरु सन्तुलित तथा जाग्रीत गराउँदछ र सन्तुलित तथा जाग्रीत चक्रहरुले हामी भित्र रहेका सुखी तथा खुशी हने क्षमता, आफ्नो जीवनलाई व्यवस्थित गर्ने क्षमता, अरुसंग सम्वन्ध सहज बनाउने क्षमता तथा हामीले जन्मदै आफ्नो संकारमा लिएर आएका तर अवसरको अभावकाकारण हामी भित्रै दवेर रहेका हाम्रा विशेष प्रतिभा तथा क्षमताहरु जाग्रीत गराउँदछ र हाम्रो जीवन सहज, सफल, शान्त, समृद्ध तथा आनन्दित किसिमले चल्न मद्धत गर्दछ।

धारणा, ध्यान र समाधि

माथि उल्लेखित योग चिकित्साका पाँच बहिरंग अंगका विधिहरुमा व्यवहारिक रुपमा हाम्रो शरीर, मन, भाव, र चेतना पूर्णतः सहज तथा अभ्यस्त भएपछि योग चिकित्साका अन्तरंग अंगहरु- धारणा, ध्यान र समाधिको अनुसरण सहजै गर्न सक्ने अवस्थामा पुग्छौं र हामी क्रमशः योगको भावातीत अनुभूतिमा सहजै प्रवेस गर्न सक्छौं जसले मनुष्यलाई जन्म-मृत्युको चक्रबाटनै मुक्त गरि परब्रह्ममा स्थित गराइ मोक्ष प्राप्त गर्न मद्धत गर्दछ।

योग-ध्यान प्रभावकारी मनोचिकित्सा अर्थात साइको थेरापी हो

                                       डा. सिर्जना भण्डारी

विषय प्रवेश

वर्तमान समयमा आधुनिक चिकित्सा विज्ञान तथा मनोविज्ञानले पनि ध्यान साधनालाई प्रभावकारी मनोचिकित्सा अर्थात साइको थेरापीको रूपमा अनुसरण गर्दै आइरहेको छ।

ध्यान साधनाको व्यवहारीक प्रयोग (Practical Meditation)

अध्यात्म विज्ञान भन्छ मानिस आँखाले देख्न सक्ने पदार्थहरुको जोडले बनेको भौतिक शरीरको पिण्ड मात्र नभएर उ भित्र हाम्रा नांगा आँखा तथा आधुनिक विज्ञानले आविश्कार गरेका कुनैपनि उपकरणहरुको माध्यमबाट स्थुल तथा चित्र रुपमा देख्न नसकिने सुक्ष्म तत्वहरु मन, भावना, चेतना तथा उर्जाका केन्द्र चक्रहरुको अझ ठूलो फैलावट तथा उपस्थिति छ र हाम्रो स्थुल शरीर यिनै सुक्ष्म तत्वहरुबाट नै निरन्तर परिचलित भइरहेको हुन्छ। प्रमात्रा भौतिक विज्ञान भन्छ ब्रह्माण्डका हरेक वस्तुहरु उर्जाको तरंगबाट निर्मित छन्, हरवखत चलायमान छन् र यहि नियम अनुसार मानिसका शरीरका भौतिक तथा सुक्ष्म चारवटै आयामहरु पनि उर्जाका तरंगहरुबाट निर्मित, चलायमान र परिवर्तनशील छन्। हर समय मानिसको मस्तिष्कका स्नायुसहरुमा चलिरहने विचारका तरंगहरु सवभन्दा महत्वपूर्ण र प्रभावकारी उर्जाका तरंगहरु हुन् जसलाई चेतनाको रुपमा बुझिन्छ, यही चेतनाको उर्जाबाट हाम्रो ब्रह्माण्डको निर्माण भएको हो। हाम्रा विचारका उर्जाका तरंगहरुले ब्रह्माण्डमा भएका अन्य उर्जाका तरंगहरुलाई प्रत्यक्ष रुपमा प्रभाव पार्दछन् र ब्रह्माण्डमा रहेका उर्जाका तरंगहरुले हाम्रो विचार, मन, भाव तथा चेतनामा चलिरहेका उर्जाका तरंगहरुलाई प्रत्यक्ष रुपमा प्रभाव पार्दछन्। ब्रह्माण्डको आकर्षणको नियमको प्रभावका कारण हाम्रो मस्तिष्कबाट जस्तो प्रकारका विचारका चुम्बकिय विद्युत तरंगहरु ब्रह्माण्डमा पठाउँछौं समले समलाई आकर्षित गर्ने नियम अनुसार ब्रह्माण्डबाट त्यस्तै किसिमका विचारका उर्जाका तरंगहरु आफूतिर आकर्षित गर्दछौं र यिनै आकर्षित उर्जाका तरंगहरुले हाम्रा क्रिया, गतिविधि, व्यवहारहरु तथा समग्र जीवनमा सकारात्मक तथा नकारात्मक परिणामहरु ल्याउँदछन्। त्यसैले भन्ने गरिन्छ ‘यथा पिण्डे तथा ब्रह्माण्डे’ अर्थात हामी जस्तो विचार गर्दछौं त्यस्तै बन्दछौं र त्यसै अनुसार हाम्रा भाषाको प्रयोग, व्यवहार तथा क्रियाहरु गर्दछौं। ब्रह्माण्डको यो नियम अनुसार हामी सुखी, खुशी, सफल, समृद्ध, शान्त र आनन्दित बन्न हामीले गर्ने विचारहरुलाई हर प्रकारले सकारात्मक बनाउनु अति आवश्यक छ र हाम्रो विचार शुद्ध, सकारात्मक तथा सहयोगी बनाउन ध्यान साधना सबैभन्दा महत्वपूर्ण र उपयोगी विधि हो किनकी ध्यान साधना सम्पूर्ण रुपमा ब्रह्माण्डमा तैरिरहेका उर्जाका तरंगहरुसंग जोडिने र ब्रह्माण्डका सकारात्मक तरंगहरु आफूतिर आकर्षित गर्ने हालसम्मकै सवोत्कृष्ट साधना पद्धति हो।

ध्यान साधनाका लाभहरु अनन्त छन्, ध्यानका विधिहरुको उपयुक्त अनुसरणबाट मानिसका शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, चेतनात्मक तथा व्यवहारीक सबै किसिमका समस्याहरुको समाधान गर्न सकिन्छ। मानिस जव आफ्ना ज्ञान इन्द्रियहरुलाई वाहिरको संसारबाट अलग गरि आफूतिर फर्काएर मेरुदण्ड(कम्मर, ढाड, गर्धन) सिधा गरेर ध्यानस्त हुन्छ तव उ भित्र आन्तरीक रुपमा सकारात्मक परिवर्तनहरु हुन शुरु हुन्छन्। आन्तरीक रुपमा उ भित्र भएका सकारात्मक परिवर्तनहरुले सुक्ष्म तरिकाले विस्तारै उसका शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, चेतनात्मक तथा व्यवहारीक सबै किसिमका समस्याहरुको समाधान तथा उपचार गर्न शुरु गर्दछन्। ध्यान साधना मानिसका सबै किसिमका समस्याहरुको समाधान गर्ने अचुक उपचार पद्धति हो भन्ने विषयमा स्वास्थ्य तथा व्यवस्थापनको विषय हेर्ने तथा अध्ययन गर्ने विभिन्न विशिष्ठ व्यक्तित्वहरु तथा संघसंस्थाहरुले गरेका थुप्रै वैज्ञानिक अध्ययन तथा अनुसन्धानका तथ्यांकहरुले प्रमाणित गरिसकेका छन्।

मानिस ध्यानस्त रहदा ज्ञान इन्द्रियहरुले वाहिरबाट प्राप्त गर्ने सूचनाहरुको प्रवाह बन्द हुन्छ र हाम्रा चेतन मस्तिष्कका स्नायुहरु सूचनाको अभावमा चल्न बन्द हुन्छन् र विचारहरुको प्रवाह पनि विस्तारै कम हुदै जान्छ र मन शान्त हुन्छ। र ध्यानस्त रहदा अवचेतन मनबाट पनि विचारहरु उठ्ने हुनाले तिनलाई निस्तेज गर्न ध्यान साधनाको समयमा विशेष गरिकन चेतनालाई श्वास-प्रश्वासमा केन्द्रित गर्ने, आफ्नो शरीरका सम्पुर्ण अंगहरुको सुक्ष्म निरीक्षण तथा याद गर्ने, कुनै सकारात्मक कल्पनाको धारणामा चेतनालाई केन्द्रित गर्ने, आफ्नोलागि सकारात्मक भावहरु मनमा दोहोर्याइरहने, कुनै विशेष भगवानको मन्त्रो उच्चाहरण गर्ने तथा जप्ने आदि विधिहरु अपनाइन्छ जसले साधकको चेतन तथा अवचेतन मनमा उठ्ने अतिविचारहरु खासगरि नकारात्मक विचारहरुलाई निर्मुलिकरण र विस्तारै निर्मलिकरण गर्दछ। यो अवस्थामा साधकमा भौतिक र अभौतिक अर्थात शारीरिक र मानसिक दुइ किसिमका सकारात्मक परिवर्तनहरु देखापर्न थाल्छन्। जव साधकको मन शान्त र सकारात्कम बन्छ यस्तो अवस्थामा हाम्रो शरीरका उर्जा केन्द्रहरु अर्थात हाम्रा सात चक्रहरुसंग सम्वन्धित रहेका ग्रन्थीहरुले शारीरिक र मानसिक स्वस्थकालागि सन्तुलित मात्रामा आवश्यक पर्ने तर धेरै उत्पादन भयो भने हानीकारक हुने रश तथा हर्मोनहरु जस्तै कोर्टिसोल(Cortisol), एल्डोस्टीरोन(Aldosterone), एण्ड्रोजेन(Androgens), एड्रेनालाईन(Andrenaline) सन्तुलित मात्रामा उत्पादन गर्दछन् र शारीरिक र मानसिक स्वस्थकालागि अतिआवश्यक पर्ने रश तथा हर्मोनहरु जस्तै खुशी तथा आनन्द प्रदान गर्ने डोपामिन(Dopamine- Reward Chemical), ओक्सीटोसिन(Oxytocin- Love Hormone), सेरोटोनिन (Serotonin- Mood Stabilister), एन्डोर्फिन(Endorphin- Painkiller Hormone) उत्पादन गर्दछन् जसले रोग लागेका अंगहरुको रोग निको पार्न मद्धत गर्दछन् र रोग नलागेका अंहरुहरुलाई रोगसंग लड्ने क्षमता प्रदान गरेर अझ मजबुत तथा निरोगी बन्न मद्धत गर्दछन्। शरीरका भौतिक अंगहरुका साथै यि रशहरुले मन, भावना, चेतनामा लागेका मानसिक रोगहरुको उपचार गर्न तथा रोग लाग्न नदिन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछन्। विभिन्न संस्थाहरुले गरेका वैज्ञानिक खोज तथा अनुसन्धानका तथ्यांकहरुले शारीरिक तथा मानसिक स्वाश्थ्यमा ध्यान साधनाका असिमित सकारात्मक लाभहरु रहने गरेको वृहद तथ्य उजागर गरेका छन्, ध्यान साधनाबाट हुने प्रमुख लाभहरु मध्य केही निम्न रहेका छन्-

ध्यान साधनाका शारीरिक स्वाश्थ्य लाभहरु (Physical Health Benefits of Meditation)

दैनिक नियमित रुपमा गरिने योगआसन, प्राणायाम तथा ध्यान साधनाले आस्तमा, माइग्रेन, क्रोनिक पेन, मुटुको रोग, उच्च तथा न्युन रक्तचाप, अपच, हाड-जोर्नी-मांसपेसी, क्यानसर, अनिद्रा जस्ता शररीरिक रोग तथा समस्याहरुमा सन्तुलन प्रदान गर्दछ; पाचनक्रिया मजबुत बनाउँछ; मुटुको धड्कन सन्तुलित राख्दछ; शरीरमा कुनै रोगकाकारण तथा बिनाकारण हुने दुखाइहरु, तथा दुखाइका भ्रमहरु हटाउँदछ; शरीर तथा मनमा लागेका रोगहरु निको पार्दछ र रोगसंग लड्ने क्षमता बढाउँछ; शरीर तथा मनमा उर्जाको प्रवाह बढाउँछ र जीवनशैली श्वस्थ बनाउँछ; नराम्रा बानी तथा एडिक्सनबाट मुक्त गराउँछ; बुढ्यौली सुस्त गर्दछ आदि।

 

ध्यान साधनाका मानसिक स्वाश्थ्य लाभहरु (Psychological Health Benefits of Meditation)

दैनिक नियमित रुपमा गरिने योगआसन, प्राणायाम तथा ध्यान साधनाले तनाव, डर तथा डिप्रेसनबाट मुक्त गर्दछ; सोच तथा व्यवहार सकारात्मक बनाउँछ; सुखी, खुशी, शान्त तथा आनन्दित रहन मद्धत गर्दछ र सुदृढ जीवनशैली बनाउँछ; आत्मचेतना तथा सुझबुझ क्षमता अभिवृद्धि गरि कुनै घटना तथा विषयप्रति हेर्ने दृष्टिकोणमा स्पष्टता प्रदान गर्दछ; आत्मसम्मान, आत्विश्वास, उत्साह तथा प्रोत्साहन बढाउँछ; स्मरणशक्ति, ध्यानाकर्षणको क्षमता अभिवृद्धि गरी कामको प्रतिफल वृद्धि गर्दछ; जीवन तथा ब्रह्माण्डप्रति आशावादी र आस्तिक बनाउँछ; सेवा, प्रेम, दया, करुणा भाव बढाइ सम्वन्ध सुधार तथा वृद्धिमा मद्धत गर्दछ र सबैकालागि म भन्ने भावकासाथ स्वयंसेवा तथा परोपकारका काममा लाग्न प्रोत्साहन गर्दछ आदि।

 

ध्यान साधनाको भावातीत प्रयोग (Transcendental Meditation)

इस्वी १६ औं शताव्दीदेखिनै मनोविज्ञानले दर्शनशास्त्रसंग नजिक रहेर मानिसको मनोविज्ञानको अध्ययन कार्य अघि बढाउँदै आएको छ र आधुनिक मनोविज्ञानका सिद्धान्तहरुले पनि दर्शनशास्त्रका कुराहरुलाई आत्मसाथ गर्दै आइरहेका छन्। आधुनिक मनोविज्ञानका सिद्धान्तहरुले गतिको आधारमा मानिसको चेतनालाई पाँच तहमा विभाजित गरेका छन्- (क)गामा, (ख)विटा, (ग)अल्फा, (घ)थिटा, र (ङ)डेल्टा जसलाई अध्यात्मले सात तह तथा अवस्थामा विभाजित गरेको छ- (क)चेतन, (ख)स्वप्न, (ग) सुषुप्ति (घ)तुरीय, (ङ)तुरीयातीत, (च)भगवत् चेतना र (छ)ब्राह्मी चेतना। यि पाँचवटै तथा सातवटै तहहरुका विचारका उर्जाका चुम्बकिय विद्युत तरंगहरु ब्रह्माण्डमा पठाउने र ब्रह्माण्डबाट आफूले उर्जाका चुम्बकिय विद्युत तरंगहरु प्राप्त गर्ने गति तथा गुणस्तर फरक-फरक रहेका हुन्छन्। साधक जति-जति ध्यानमा गहिरिदै जान्छ उति-उति उ क्रमश: गामा तह तथा चेतना अवस्थाबाट डेल्टा तह तथा ब्राह्मी चेतना अवस्थामा प्रवेश गर्दै जान्छ अर्थात तर्क गर्ने, सोचमग्न हुने तथा अतिविचार चल्ने अवस्थाबाट शुन्यतातिर प्रवेश गर्दछ र उसको विचार, मन, भावना, चेतनामा सकारात्मक परिवर्तन तथा प्रगति आउँदै जान्छ। साधकको सोच, क्रिया, गतिविधि तथा व्यवहारमा सकारात्मक परिवर्तन आएकैकारण विस्तारै उसको व्यक्तित्व आध्यात्मिक बन्दै जान्छ। यही क्रममा यदि अति गंभिर अवस्थामा छैनन् भने साधकका सम्पूर्ण शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, चेतनात्मक रोगहरु तथा व्यवहारीक समस्याहरु समाधान तथा पूर्ण रुपमा निर्मुल हुदै जान्छन् र साधक पूर्ण रुपमा स्वश्थ बन्दछ। यस्तो क्रमिक वदलावको अवस्थामा साधकभित्र भौतिक परिवर्तनहरुका साथसाथ पराभौतिक रुपमा विशिष्ठ अलौकिक तथा दिव्य परिवर्तनहरु घटित हुदै जान्छन् र विस्तारै भावातीत अनुभूतिहरुमा प्रवेश गरी चेतनाको उच्च तह हासिल गर्दछ र प्रकाशित हुन्छ। अध्यात्मको भाषामा आत्मज्ञान तथा वुद्धत्व प्राप्त गर्दछ अर्थात ब्रह्मतत्वमा समाहित भई जन्म-मृत्युको चक्रबाट सदाकालागि मोक्ष प्राप्त गर्दछ।