मौन साधनाभित्रको साधना ‘नाम जप’, खण्ड -२

 लालीगुरांश (डा. सिर्जना भण्डारी)

 #आध्यात्मिक_साहित्य #जीवन_दर्शन

नाम तथा मन्त्र जपको अलौकिक शक्ति

सनातन महान ग्रन्थ खासगरि उपनिषदहरुमा समग्रतामा आध्यात्मिक साधनाका प्रमुख विधिहरु– नाम जप तथा मन्त्र उच्चाहरण साधना, ध्यान साधना, मौन साधना तथा योगीक साधनाहरुलाई मनुष्यको जीवनमा आत्मवोध तथा चेतना जागरण ल्याउने तथा त्यसतर्फ उन्मुख गराउने प्रमुख साधन तथा उपायहरुका रुपमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । सनातन आध्यात्मिक तथा धार्मिक परम्पराहरुमा विशेष रुपले नाम जप तथा मन्त्र उच्चाहरणलाई मनुष्यको चित्त तथा हृदय शुद्धिकरण गर्ने विधि तथा प्रक्रियाका रुपमा लिइन्छ तथा अहंकारमा संयम, लोभ, मोह, राग, द्वेशमा कमी तथा वैराग्यता घटित गराउने मूल साधना विधिका साधन तथा उपकरणहरुसंग जोडेर हेरिन्छ । नाम जप तथा मन्त्र उच्चाहरण साधनाको माध्यमबाट मनुष्यमा यी प्रमुख वदलावहरु आएपछि उसको जीवनमा आध्यात्मिक विकास हुन्छ, दिव्यताको अनुभूति हुन्छ, विस्तारै उसको जीवनको परिभाषा र लक्ष्य नै परिवर्तन हुन्छ र मनुष्य भएर जन्म लिनुको एकमात्र लक्ष्य परमात्मामा एकाकार तथा मोक्ष प्राप्तिको मार्गतर्फ उन्मुख हुदैजान्छ । 

अति सान्दर्भिक प्रेरक प्रसंग

श्रद्धेय विवेकानन्द स्वामीज्यू सम्युक्त राज्य अमेरीकामा आयोजना गरिएको आध्यात्मिक जागरण कार्यक्रमका दौरानमा खचाखच भरिएको सभाकक्षमा सनातन अध्यात्म र सहज जीवनका बारेमा प्रवचन दिरहनु भएको थियो । प्रवचनको विचविचमा वहाँले बारबार भगवानको नाम स्मरण गरिरहनु भएको थियो र प्रवचनको विषयलाई निरन्तरता दिरहनु भएको थियो । प्रवचन प्रारम्भ भएको केही मिनेटपछि एकजना अमेरिकी सहभागिले कसैको अनुमति नलिकन माइक समातेर भद्र किसिमले भने, “स्वामीजी तपाईं आफ्नो प्रवचनलाई मात्र निरन्तरता दिनुहोस् किन बारबार तपाईंको भगवानको नाम लिराखेर समय नोक्सान गरिरहनु भएको छ ? यसको केही अर्थ छैन, भगवानको नाम उच्चाहरण नगरीकन प्रवचन गर्नुहोस् कृपया ।” सभाकक्षमा सन्नाटा छायो तर केहीले माइकमा बोल्ने व्यक्तिप्रति असन्ताष व्यक्त गरे, भगवानको नाम उच्चारहणमा विरोध गरेको र बिना अनुमति विचमा बोलेर प्रवचनमा अवरोध गरेकोमा । केही बेरको सन्नाटापछि अगाडि स्टेजबाट एउटा भद्र तर स्पष्ट आवाज आयो र सभाकक्षभरि गुञ्जियो, “तपाईं मुर्ख हुनुहुन्छ” । यो आवाज स्वामी विवेकानन्दको थियो । प्रवचन गर्ने गुरुको मुखबाट यस्तो प्रतिक्रिया सुनेर सभाकक्षमा सन्नाटा छायो, माइक पक्डेका व्यक्तिले प्रतिक्रियात्मक शैलीमा सवाल गरे, “स्वामीजी तजाईं त अध्यात्म गुरु हुनुहुन्छ, किन यस्तो नकारात्मक भाव सम्प्रेषण गर्ने शव्द प्रयोग गर्नु भएको, अरुको मानसिकता र भावनामा चोट पुग्ने गरि ?” तव स्वामी विवेकानन्दले भन्नु भयो, “तपाई अत्यन्तै विवेकशील र राम्रो व्यक्ति हुनुहुन्छ, तपाईंले सभाकक्षमा रहेका सबै सहभागीहरुको प्रतिनिधि सवाल गर्नुभयो र मलाई यो विषय स्पष्ट गर्ने मौका दिनुभयो साथै सहभागीहरुलाई यो विषयबारे जान्ने अवसर प्रदान गर्नुभयो, तपाएंलाई धेरै धन्यवाद ।” स्वामीजीको वाणीबाट नकारात्मक शव्द ‘मुर्ख’ सुनेर सबै सहभागि र पूरै सभाकक्षमा उदाषी छाएको थियो र नकारात्मक उर्जाको संचार भएको थियो तर फेरी वहाँको वाणीमा सकारात्मक शव्द ‘विवेकशील’ र ‘राम्रो व्यक्ति’ भनिएको सुनेर सबै सहभागि र पूरै सभाकक्षमा तुरुन्तै उत्साह छायो र सकारात्मक उर्जाको संचार भयो । केहीबेरको मौनपछि स्वामी विवेकानन्दले सबैलाई सम्मानपूर्वक सम्वोधन गर्दै भन्नुभयो,

“मैले ‘मुर्ख’ शव्द तपाईंकोलागि प्रयोग गरेकै होइन महासय, मैले तपाईको मूल्यवान सवालको कदरस्वरुप तपाईंको सवालको जवाफ दिएको हो कि भगवानको नाम तथा सकारात्मक शव्दमा कति शक्ति हुन्छ, यसले के गर्न सक्छ भनेर बुझाउने प्रयास गरेको हुँ । कुनै पनि सकारात्मक शव्द र त्यस शव्दको प्रयोगको अत्यन्तै ठूलो अर्थ र महत्व रहेको हुन्छ । सायद तपाईंले पनि ख्याल गर्नु भयो होला, मैले त प्रत्यक्ष रुपमा देखिरहेको छु र अनुभूति पनि गरिरहेको छु कि मैले ‘मुर्ख’ नकारात्मक शव्द प्रयोग गर्दा तपाईंको आभामण्डल तथा उर्जा क्षेत्रको फैलावट घट्यो, उर्जाको रंग छरियो र रंग धमिलो भयो; सबैको चेहरामा उदाषी छायो, प्रश्न र शंका उव्जियो, मानसपटलमा सन्नाटा छायो; यहाँ उपस्थित व्यक्तिहरुको र पूरै सभाकक्षको आभामण्डल तथा उर्जा क्षेत्रको फैलावट घट्यो, उर्जाको रंग छरियो र रंग धमिलो भयो । तर मैले ‘विवेकशील’ र ‘राम्रो व्यक्ति’ सकारात्मक शव्द उच्चाहरण गर्दा यसको ठिक विपरित सबैतिर सकारात्मक अवस्था बन्यो, सबैमा उत्साह र उत्प्रेरणा छायो, सबैको र सभाकक्षको आभामण्डल तथा उर्जा क्षेत्र एकत्रित भयो, उर्जाको रंग एकदम राम्रो र स्पष्ट भयो किनकी भगवानको नाम, मन्त्र र सकारात्मक शव्दमा अलौकिक शक्ति हुन्छ, जस्तो आमीन, इशा, मसिह, जिसस, मदर मेरी, क्रस, वाइवल, चर्च... आदि । भगवानका यी नाम तथा शव्दहरु बारबार उच्चाहरण गरिरहदा नाम उच्चाहरण गर्ने व्यक्तिमा र उ वरिपरि रहेका प्राणी, वनस्पति, वस्तु तथा समग्र वातावरणमा सकारात्मक उर्जा संचारित हुन्छ र अदृश्य रुपमा एउटा शक्तिशाली उर्जा तरंगको पुञ्ज तयार हुन्छ जसले हरप्रकारका नकारात्मकताहरुबाट सबैलाई सुरक्षा प्रदान गर्दछ; मनुष्यको मन, मस्तिष्क, भावबाट सबै प्रकारका नकारात्मकताहरु दुर गर्दछ; वरिपरिको वातावरणीय उर्जा स्वच्छ राख्दछ; मनुष्यको शरीरमा स्फुर्ति, मनमा खुशी, भावमा शान्तिको महसुस तथा अनुभूति हुन थाल्छ र आत्मा अर्थात चेतनामा सचेतता तथा जागरण पैदा हुन्छ किनकी भगवानका नाम तथा सकारात्मक शव्दहरुको प्रभाव अत्यन्तै दिव्य र दुरगामी हुन्छ ।” 

“तपाईं मुर्ख हुनुहन्छ भन्दा यो शव्दले बोल्ने, सुन्ने र सम्वन्धित व्यक्तिको उर्जाको तह घटायो किनकी यो नकारात्मक शव्द हो तर तपाईं विवेकशील र राम्रो व्यक्ति हुनुहुन्छ भन्दा सबैको उर्जाको तह बढ्यो किनकी यो सकारात्मक शव्द हो । त्यस्तै भगवानका सबै नाम, संस्कृतका सबै मन्त्र, सबै सकारात्मक शव्द तथा वाक्यहरु अत्यन्तै सकारात्मक उर्जा भएका हुन्छन् भन्ने शाश्वत सत्यलाई आधूनिक समयमा वैज्ञानिकताका आधारमा गरिएका खोजका प्रामाणिक तथ्यहरुले पनि देखाएका छन्, तसर्थ बारबार भगवानको नाम स्मरण तथा सकारात्मक शव्दहरुको उच्चाहरण गर्नु तथा दोहोर्यानु पर्दछ ताकि आफूले जे काम गरिरहेको भएपनि नाम स्मरणले आफू, आफूलाई सुनिरहने अरु र वरिपरिको वातावरणमा सकारात्मक उर्जाको संचार भैरहोस र मनुष्य लगायत सबै प्राणी तथा वस्तुहरुलाई हरपल सकारात्मक रहिहन मद्धत मिलिरहोस् । सकारात्मक व्यक्ति सुखी, खुशी, समृद्ध, सफल, शान्त, आनन्दित, प्रेमल, सेवा भावले भरिएको हुन्छ जसले आफ्नो र अरुको भलाइको तथा सर्वजनहिताय, सर्वजनसुखाय कामका कामहरु गर्दछ आफ्नो जीवनकालमा । नित्य निरन्तर यो भावमा रहदा यसले विश्ववन्धुत्वको भावनालाई वढावा दिन्छ, यसको लाभ सबैले लिन सक्छन् र विश्व शान्तिमा महत्वपूर्ण योगदान पुग्नसक्छ ।” 

स्वामी विवेकानन्दले सवालकर्तालाई सम्मानपूर्वक सम्वोधन गर्दै भगवानको नाम जप तथा स्मरण र सकारात्मक शव्दहरुको प्रयोगको सन्दर्भमा गर्नुभएको यो गहन विश्लेषण पश्चात सभाकक्षमा दुई मिनेटसम्म लगातार तालीको गडगडाहट गुञ्जिरह्यो । कार्यक्रम समापन पश्चात माइक समातेर अधैर्यतावस सवाल गर्ने व्यक्ति अगाडि आएर स्वामीजीलाई भेटेर वहाँसंग क्षमा माग्दै भने, “तपाईंको विवेकपूर्ण जवाफ र विषयको गहिराइमा पुगेर दिनुभएको सुस्पष्ट विश्लेषणबाट म अत्यन्तै प्रभावित भएं, तपाईंले प्रवचनका क्रममा गर्नु भएको भगवानको नाम स्मरणसंगसंगै मैले मेरो आस्थाको नाम स्मरण गरें र यसो गर्दा मभित्र अलौकिक खुशी, शान्ति र आनन्दको संचार तथा अनुभूति भयो, धन्यवाद साथै श्रद्धापूर्ण नमस्कार स्वामीजी ।” स्वामीजीलाई आफूमा सकारात्मक बदलाव ल्याइदिएको भन्दै नतमस्तक भएर विदा भएका उनै व्यक्तिले पछिपछि विभिन्न समयमा अमेरीकाका धेरै राज्यहरुमा स्वामीजीलाई निमन्त्रणा गरेर आध्यात्मिक सतसंग तथा प्रवचनका कार्यक्रमहरु आयोजना गर्न प्रारम्भ गरे । यससंगै सनातन अध्यात्मको प्रचार–प्रसारका गतिविधिहरु पश्चिमि देशहरुमा तिब्रगतिमा अगाडि बढ्दै गए र आजपर्यन्त विश्वशान्तिको यो महाअभियानले निरन्तरता पाइरहेको छ सर्वकल्याण भावको सनातन नारा 'वसुधैव कुटुम्बकम' को अवधारणामा आधारित रहेर । 

कुन भगवान तथा देवी–देवताको नाम जप गर्ने

अध्यात्म साधनाका क्रममा यो अत्यन्तै धेरै आइरहने सन्दर्भ तथा सवाल हो कि कस्को नाम तथा मन्त्र जप गर्ने । अधिकांश मनुष्यहरु यही सवालमा उल्झिएका तथा अल्झिएका देखिन्छन् तर यो उल्झिनु तथा अल्झिनु पर्ने विषय हुदै होइन र यसको स्पष्ट समाधान तथा जवाफ रहेको छ, आफू कुन भगवान तथा देवी–देवतासंग निकट रहदै आइएको छ तथा आफ्नो पारिवारीक तथा सामाजिक संस्कार तथा संस्कृतिमा कसलाई इष्टदेव तथा आराध्य देवका रुपमा उपासना गर्दै आइएको छ सोही भगवान तथा देवी–देवताहरुको नाम तथा मन्त्र जप गर्नुपर्दछ । आफू जुन देवी–देवतासंग बढि निकट रहदै आइएको छ सोही प्रभुहरुको नाम जप तथा मन्त्र स्मरण गर्दा साधकको जीवनमा प्रभावकारी बदलाव आउन प्रारन्भ हुन्छ किनकी नाम जप तथा मन्त्र जप तथा उच्चाहरणको उच्चस्तरीय लाभ हासिल गर्न नाम जप तथा मन्त्र उच्चाहरण गरिने प्रभुसंग आफू आन्तरिक रुपमा जोडिएको हुनु पर्दछ, साथै सोही प्रभुप्रति आस्था, विश्वास, श्रद्धा, भक्ति र समर्पण रहेको हुनु अत्यावश्यक हुन्छ । साधकमा प्रभुप्रति जति बढि तथा गहन आस्था, विश्वास, श्रद्धा, भक्ति र समर्पण रहेको हुन्छ उतिनै नाम जप तथा मन्त्र जप तथा उच्चाहरणको सकारात्मक प्रभाव तथा उच्चस्तरीय लाभ मिल्न सक्दछ ।

मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरण

सनातन अध्यात्म विज्ञानका अनुसार नाम जप र मन्त्र उच्चाहरणको उद्देश्य, आत्यन्तिक गन्तव्य र उपलव्धिहरु एकै प्रकारका हुने भएपनि यस सन्दर्भमा केही प्रक्रिया, विधि र मान्यताहरु फरक–फरक रहेका छन् । सनातन धर्म तथा अध्यात्म विज्ञानका अहिलेसम्म चलिआएका मूल्य तथा मान्यताहरुका अनुसार भगवान तथा देवी–देवताहरुका मन्त्रहरु ज्यादा शक्तिशाली तथा अत्यन्तै प्रभाशाली हुन्छन् भगवान तथा देवी–देवताहरुका नामहरुको तुलनामा । मनुष्यले आफ्नो प्रकृति तथा आवश्यकता अनुसार सहि मन्त्र चैन गरेर उचित प्रक्रिया तथा विधि अनुशरण गरेर मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरण प्रारम्भ गरेको छ भने यसको अत्यन्तै सकारात्मक र दुरगामी प्रभाव साधकको जीवनमा पर्न सक्दछ तर यसअनुसार नभएको खण्डमा मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरणको प्रभाव नकारात्मक र दुरगामी पनि पर्न सक्दछ । तसर्थ मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरण साधना प्रारम्भ गर्नकालागि आफूलाई आस्था, विश्वास, श्रद्धा, भक्ति, समर्पण भएको अध्यात्म गुरु तथा सदगुरुबाट मन्त्र दिक्षा लिनु पर्दछ अनिवार्य रुपमा । अध्यात्म गुरु तथा सदगुरु शिद्ध र अनुभवी हुने भएकोले गुरुलाई आफ्नो शिष्यको वाहिरी र आन्तरिक सबै अवस्था र आवश्यकताहरु अवगत हुन्छन् र उसले शिष्यको आवश्यकता अनुसारको मन्त्र र मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरणको पक्रिया तथा विधि र मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरण गर्ने समयमवधि तोकिदिन्छ । यसरी सबै अवस्था, परिस्थिति, आवश्यकता तथा विषयवस्तुहरु बुझेर प्रारम्भ गरिएको मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरणको प्रभाव र उपलव्धि सकारात्मक हुन्छ अन्यथा सकारात्मक या नकारात्मक कस्तो परिणाम आउछ भन्न सकिदैन । 

गुरुबाट मन्त्र दिक्षा बिना र गुुरुको सानिध्यता बिना आफूखुशी प्रारम्भ गरिएका मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरणका साधनाहरुको प्रभाव केही अवस्थाहरुमा सांसारिक र पारमार्थिक दुवै किसिमले सकारात्मक देखिएका छन् भने अधिकांश अवस्थाहरुमा नकारात्मक देखिदै आएका छन् । मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरणका नकारात्मक प्रभावहरु शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, आत्मिक अर्थात चेतनात्मक सबै प्रकारका हुन सक्छन्, जस्तो शारीरिक अंगहरुमा अस्वस्थता तथा रोग, मानसिक तनाव, चिन्ता, विषाद, अवषाद, विक्षिप्तता, पागलपन तथा भावनात्मक असन्तुलन, आत्मवलमा तथा आत्मविश्वासमा कमी, आत्म हत्याको सोच, चेतनात्मक तथा आध्यात्मिक विकासमा अवरोध आदि हुन सक्दछन् । यसैकारण मन्त्र जप तथा मन्त्र उच्चाहरणका हरेक अवस्था र गतिविधिहरु अनिवार्य रुपमा पूर्णतः आफूले आस्था र विश्वास राखेको गुरुको सानिध्यमा रहेर गर्न मात्र सल्लाह दिने गरिन्छ– मन्त्र चयन, मन्त्र साधना विधि, मन्त्र साधनाको समयावधि, मन्त्रको संख्या तथा गणना, मन्त्रमा परिवर्तन तथा मन्त्र परिवर्तन आदि गतिविधिहरु ।

नाम जप तथा नाम स्मरण

भगवान तथा देवी–देवताहरुका नामहरु मन्त्रहरुको तुलनामा सौम्य र सहज हुने भएकाले आफैंले तय गरेर आफ्नो इष्टदेव तथा आराध्यदेवको नाम जप तथा नाम स्मरण प्रारम्भ गर्न सकिन्छ आफ्नै किसिमले समय र परिस्थिति मिलाएर । तर नाम जप तथा नाम स्मरण पनि सम्भव भएसम्म गुरु दिक्षा लिएर गर्दा अझ बढि प्रभावकारी र उपलव्धिमूलक रहदै आएका धेरै प्रयोगात्मक अभ्यास तथा व्यवहारिक अनुभवहरुले उजागर गरेका छन् । मन्त्र जस्तै नाम पनि एकपटक साधना गर्न प्रारम्भ गरेपछि त्यसको संकल्प पुरा नगरी अर्को परिवर्तन गर्नु हुदैन र संकल्प पूरा भएपनि बारबार नाम परिवर्तन नगर्नु राम्रो मानिन्छ । यसो गर्दा एक त आफैं उल्झन तथा अल्झनमा परिन्छ भने अर्कोतिर नाम जप तथा नाम स्मरणको प्रभावकारिता र उपलव्धिमा कमी आउछ । सनातन शास्त्रहरुमा उल्लेख भए अनुसार कलियुगमा नाम जप तथा नाम स्मरणलाई बडो प्राथमिकता र महत्व प्रदान गरिएको छ र यस सन्दर्भमा सिद्ध आत्मा तथा चैतन्य पुरुष हाम्रा पुर्खा तथा प्राचीन महावैज्ञानिक ऋषिमुनिहरुले ‘हरे राम, हरे कृष्ण’ लाई कलियुगको महामन्त्र तथा अत्यन्तै शक्तिशाली, प्रभावशाली, प्रभावकारी, परिणाममुखी तथा उपलव्धिमूलक रहेको बताउनु भएको छ । 

नाम जप कसरी गर्ने

आफ्नो इष्टदेव तथा आराध्यदेवको शव्द, नाम तथा मन्त्र निरन्तर अन्तरमनमा दोहोर्याइरहनु नाम जप तथा मन्त्रोच्चाहरण गर्नु हो । नाम जप तथा मन्त्रोच्चाहरणलाई प्रभावकारी बनाउन र यसबाट महत्वपूर्ण लाभ तथा उपलव्धिहरु हासिल गर्नका लागि कसरी, कुन प्रक्रिया तथा विधिले नाम जप गर्ने भन्ने अत्यन्तै सान्दर्भिक सवाल हो । नाम जप तथा स्प्रीचुअल च्यान्टिंगको माध्यमबाट आफ्नो जीवनमा सकारात्मक उपलव्धिहरु हासिल गर्न र प्रभावकारी परिणाम ल्याउनकालागि सबैभन्दा शुरुमा आफुले कुन भगवान तथा देवी–देवताको नाम जप गर्ने हो यस विषयमा स्पष्ट हुनुपर्दछ । यस सन्दर्भमा आफूलाई अलमलको अवस्था रहेकोछ भने आफू भन्दा अग्रज व्यक्तित्वहरु तथा अध्यात्म गुरुहरुसंग परामर्श लिनुपर्दछ । यसपछि आफूले दिनको कुन समयमा, कति पटक, कहाँ बसेर, कसरी, कति लामो बेर तथा कति माला तथा कति संख्या, कति दिनसम्म नाम जप गर्ने अदिबारे मोटामोटी रुपमा सबै खाका तयार गर्नुपर्दछ । यसपछि एउटा निश्चित शुभदिनबाट नाम जप गर्न प्रारम्भ गर्छु भनेर दृढ अठोट तथा संकल्प गर्नुपर्दछ र सोही अनुरुप आफूले तय गरेका तथा अग्रज तथा गुरुले तय गरिदिएका नाम जपका आवश्यक सामान्य तथा विशेष प्रक्रिया, विधि तथा पद्धतिहरुको निष्ठापूर्वक अनुशरण गरेर नाम जपको श्री गणेशाय नमः गर्नुपर्दछ । सकेसम्म नाम जप गर्ने स्थान एउटै हुनुपर्दछ; स्वस्थकर, प्राकृतिक वातावरण भएको कुनै स्थान तथा आफ्नो पूजा कक्ष सबैभन्दा उचित स्थान मानिन्छ; एउटै जप माला, एउटै आसन, एउटै रामनामी तथा दोसल्ला, सादा तथा खुकुलो पहिरनको प्रयोग गर्नु पर्दछ । नाम जपको प्रयोगात्मक अभ्यासको प्रारम्भिक चरणमा कम्तिमा ७ दिन, ११ दिन, १५ दिन, २१ दिन तय गर्नुपर्दछ र विस्तारै ५१ दिन, ९१ दिन, १०८ दिन वा सो भन्दा बढि तथा आफ्नो आवश्यकता र अवस्था हेरेर कम या बढि गर्न सकिन्छ, साथै रुचि लाग्छ र समय निकाल्न सकिन्छ भने दैनिक रुपमा गर्नु अझ प्रभावकारी र उपलव्धिमूलक हुन्छ । 

स्नान तथा चोखोनितोको सन्दर्भ

नम जप प्रारम्भ गर्नुअघि स्नान अनिवार्य होइन तर सनातन धर्ममा स्नानको एक अलग गरिमा र महत्व रहेको छ । सरसफाइले शरीरमा स्फुर्ति, ताजापन तथा सक्रियता; मनमा प्रफुल्लता तथा एकाग्रता; भावनामा स्थिरता तथा शन्ति; आत्मसन्तुष्टि तथा समग्र उर्जाको सफाइ गर्ने हुनाले यस्तो अवस्थामा नाम जप सहजता आउनुका साथै प्रभावकारितामा समेत सकारात्मक प्रभाव पर्दछ । सनातन धर्म तथा अध्यात्मका अनुसार स्नान गर्नु केवल शरीरको मैलो फाल्नु मात्र होइन, यो भन्दा धेरै गुणा बढि मन, भाव, आत्मा अर्थात चेतनाको उर्जा शुद्धिकरण गर्नु हो र शरीरमा पंचतत्व तथा पंचमहाभूत(पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश)को अवस्था सहि गर्नु तथा सन्तुलन कायम गर्नु हो जसले मनुष्यलाई शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, आत्मिक अर्थात चेतनात्मक रुपमा स्वस्थ रहन मद्धत गर्दछ किनकी जल पंचतत्व मध्यको एक अत्यन्तै महत्वपूर्ण तत्व भएकोले ताजा जलमा मनुष्यको शरीरका सबै आयामहरुको उर्जा शुद्ध गर्ने, वाहिरबाट आभामण्डल तथा उर्जा क्षेत्रमा टाँसिएर आएका अनावश्यक तथा नकारात्मक उर्जाहरु हटाउने तथा नष्ट गर्ने शक्ति तथा सामथ्र्य निहित रहेको हुन्छ । स्नान गरेर शरीर, मन, भाव, आत्मा अर्थात चेतनाको अवस्था सन्तुलन भएपछि तथा अन्जानमा आभामण्डलमा टाँसिएर रहेका अनावश्यक तथा नकारात्मक उर्जाहरु हटेपछि नाम जप साधनामा सहजता र स्थिरता आउने र यसको प्रभावकारित बढ्ने हुनाले नाम जप, पूजापाठ तथा कुनै पनि धार्मिक तथा आध्यात्मिक अनुष्ठानहरु प्रारम्भ गर्नुभन्दा पहिला प्राचीन महावैज्ञानिक हाम्रा अनन्य पुर्खा ऋषिमूनिहरुले स्नान गर्ने परिपाटि चलाउनु भएको हो यी सबै अवस्थाहरुको गहनता पूर्वक अध्ययन तथा अनुसन्धन गरेर ।

नाम जपका प्रकारहरु

सनातन अध्यात्म दर्शनका अनुसार ‘नाम’ भन्नाले सृष्टिकर्ता अर्थात अस्तित्व अर्थात परब्रम्ह अर्थात परमात्मा अर्थात इश्वरलाई प्रतिनिधित्व गर्ने शव्द तथा वाक्य भन्ने बुझ्नु पर्दछ जस अन्तर्गत परमात्माका नाम र मन्त्रहरु पर्दछन् र ‘जप’ भन्नाले परमात्माका नाम तथा मन्त्रहरुलाई आफूभित्र बारबार दोहोर्याइरहने क्रिया भनेर बुझ्नु पर्दछ । नाम तथा मन्त्र जप तीन प्रकारले गर्ने गरिन्छ– (१)वैखरी नाम जप, (२)उपांशु नाम जप, (३)मानसिक नाम जप । मानसिक नाम जप मनमनै तथा आन्तरिक रुपमा जपिन्छ आफूले मात्र थाहा पाउने अरुले थाहा नपाउने गरि र यो प्रक्रिया सबैभन्दा शक्तिशाली मानिन्छ; उपांशु नाम जप ओठ मात्र चलाएर जपिन्छ र यो मानसिक जप भन्दा कम शक्तिशाली मानिन्छ; र वैखरी तथा वाचिक नाम जप मुखबाट शव्द उच्चाहरण गरेर जपिन्छ र यो मानसिक तथा उपांशु नाम जप भन्दा अझ कम शक्तिशाली हुन्छ । सनातन अध्यात्म दर्शनका शास्त्रहरुमा भनिएको छ, १००० वैखरी नाम जप बराबर १०० उपांशु जपको शक्ति हुन्छ र १०० उपांशु नाम जप बराबर केवल १ मानसिक नाम जपको शक्ति हुन्छ । मानसिक नाम जप सबैभन्दा शक्तिशाली तथा प्रभावकारी मानिन्छ तर साधक एकैपटक मानसिक नाम जपमा पुग्न सक्दैन । मानसिक नाम जप स्थित हुनकालागि प्रारम्भिक चरमा वैखरी तथा वाचिक नाम जपनै गर्नुपर्ने हुन्छ अनिवार्य रुपमा । नाम जप आफ्नो जीवनमा सकारात्मक परिवर्त ल्याउनका लागि गरिने अत्यन्तै महत्वपूर्ण र प्रभावकारी साधना विधि हो तसर्थ अरुलाई देखाउने तथा धार्मिक बन्ने तथा देखिने होडको भाव कत्तिपनि मनमा नरनखीकन वैखरी नाम जप गर्नु पर्दछ केवल आफ्नो मुखले शव्दोच्चाहरण आफ्नै कानले मात्र सुन्ने गरि विस्तार । यसको गर्दा एकातिर आफू चाँढै गलिदैन र अरु नकारात्मक यर्जा तथा भाव भएकाहरुको नकारात्मक प्रभाव पर्दैन र नाम जपको शक्तिले आफूमा दिव्य उर्जाको प्रवाह बढ्दै जान्छ र विस्तारै आफ्नो वरिपरि परमात्माको दिव्य उर्जाको अदृश्य पुञ्ज तयार हुदै जान्छ जसले साधकलाई हरप्रकारका नकारात्मकताहरुबाट बचाउछ तथा संरक्षण प्रदान गर्दछ । वैखरी तथा वाचिक नाम जपमा साधक अभ्यस्त भएर एकाग्रता हासिल गरिसकेपछि उपांशु नाम जप गर्न सहज हुन्छ र उपांशु नाम जपमा अभ्यस्त भएपछि मानसिक नाम जप गर्न सहज हुन्छ । मानसिक नाम जप गर्न कुनै प्रकारको अलग्ग प्रवन्ध मिलाइरहनु पर्दैन, साधक जे काम गरिरहेको छ, जुन अवस्थामा छ त्यहि अवस्थामा मानसिक नाम जप मनमनै तथा आन्तरिक रुपमा गरिरहन सक्दछ । मानसिक नाम जपमा अभ्यस्ता भएपछि यो स्वतः अजपा नाम जपमा रुपान्तरण हुन्छ । अजपा नाम जप साधकको बिना कुनै प्रयत्न उसको अन्तरमनमा निरन्तर चलिरहन्छ उसले थाहानै नपाइकन किनकी नाम जप वैखरी, उपांशु, मानसिक हुदै अजपामा रुपान्तरण हुन्छ उसको चेतन मन हुदै अवचेतन मनमा, अवचेतन मन हुदै अचेतन मनमा तथा पूर्ण चेतन मनमा पुगेर सितिमिति नछुट्ने गरि पक्का भएर साधकको बानी बनेर स्थित हुन्द । अजपा नाम जपमा साधकको आकाश तत्व, विशुद्धि चक्र तथा कण्ठ मात्र चल्दछ र हरपल चलिनै रहन्छ ।

जप माला कि डिजिटल गणनाको प्रयोग गर्ने

वर्तमान समयमा नाम जप कसरी गर्ने माला घुमाएर गर्ने कि डिजिटल गणना तथा अलाराम लगाएर तथा समय तोकेर गर्ने भन्ने सवाल आमरुपमा सुन्ने गरिन्छ र यो समय सान्दर्भिक सवाल पनि हो किनकी हरेक मनुष्य बदलिदो परिस्थितिसंग अभ्यस्त हुनु अत्यावश्यक हुन्छ उसको जीवन सहज, सरल र सफल बनाउनका लागि । तसर्थ यो कुनै अलमलको विषय नै होइन, आफूसंग जे कुरा सहजै उपलव्ध छ र आफूलाई जसरी सहज हुन्छ त्यसरी नै नाम जप गर्न सकिन्छ किनकी नाम जपको मूल उद्देश्य साधकको मनको एकाग्रता र भावनात्मक लगाव हो, वाहिरी विषय तथा वस्तुहरु जप माला, डिजिटल डिभाइस तथा अन्य प्रकारका वाहिरी गतिविधिहरुसंग नाम जपको खासै सरोकार रहेको हुदैन, तसर्थ जुन तरिकाले आफ्नो मनको एकाग्रता र भावनात्मक लगाव प्रवल हुन्छ तथा आफ्नो मा र भाव केवल नाम जपमा केन्द्रित हुन्छ त्यही प्रक्रिया तथा विधिको प्रयोग गर्न सकिन्छ । निष्ठावान भएर एकाग्रता र लगावपूर्ण ढंगले गरिएका दुवै प्रकारका जप माला विधिहरुको परिणाम उस्तै आउछ किनकी आत्मा अर्थात चेतनाको जगरण माला तथा डिजिटल गणनाले घटित गराउने नभइ साधकको संकल्प शक्ति, एकाग्रता, लगाव, परमात्माप्रति उसको आस्था, विश्वास, श्रद्धा, भक्ति, समर्पण भावले गराउने हो । जप माला तथा डिजिटल डिभाइसहरु केवल नाम जप साधनाका साधन तथा उपकरणहरु मात्र हुन् । तर यति भन्दा भन्दै पनि नाम जपमा जप मालाको प्रयोग गर्नु उपयुक्त र प्रभावकारी मानिन्छ र जप मालाको प्रयोग गर्न सल्लाह दिइन्छ किनकी सनातन धर्म, अध्यात्म र आयुरवेद चिकित्सा विज्ञानमा जप मालाको एक अलग गरिमा, शक्ति, प्रभाव तथा महत्व र विशेष उद्देश्य रहेको छ ।

सनातन धर्म, अध्यात्म र आयुरवेद चिकित्सा विज्ञानमा मनुष्यको शरीर तथा स्वास्थ्यका शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, आत्मिक अर्थात चेतनात्मक सबै आयामहरुलाई सकारात्मक लाभ पुर्याउने विशेष प्रकारका बहुगुणी वनस्पति, धातु, मणि तथा पत्थरहरुको उल्लेख गरिएको छ र विभिन्न प्रकारले तिनको उपयोग तथा प्रयोग गरेर विभिन्न प्रकारका लाभ लिन सकिने धेरै विषयहरु उल्लेख गरिएका पाइन्छन् । तसर्थ आध्यात्मिक साधनाको माध्यमबाट मनुष्यको आत्मा अर्थात चेतनाको जागरण गराउनुका साथसाथै उसको शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, आत्मिक अर्थात चेतनात्मक अवस्थालाई पनि स्वस्थ, शुद्ध, सक्रिय, सन्तुलित तथा व्यवस्थित राख्न सक्ने विशेष गुण भएका जडिबुटिको काम गर्ने वस्तु तथा सामग्रीहरु रुद्राक्ष, वोधिचित्त, तुलसी, श्रीखण्ड, मणि तथा स्फटिक, तामा, काँश, सुन, चाँदी आदिका १०८ दाना भएका मालाहरुको प्रयोग गरेर नाम  जप गर्न सुझाव दिइएको छ । जडिबुटिको गुण भएका काम गर्ने वस्तु तथा सामग्रीहरुले मनुष्यको शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक, आत्मिक अर्थात चेतनात्मक अवस्थालाई स्वस्थ, शुद्ध, सक्रिय, सन्तुलित तथा व्यवस्थित राख्ने हुनाले उसलाई नाम जप साधना गर्न सहज हुन्छ र साधनाको प्रभाव पनि परिणाममुखी र उपलव्धिमूलक हुन्छ ।

१०८ जप माला नै किन जप्ने

सनातन धर्म तथा अध्यात्म दर्शनका महान ग्रन्थहरुमा १०८ जप मालाको विशेष गरिमा, महत्व तथा उद्देश्य रहेको उल्लेख गरिएको छ । खासगरि सनातन हिन्दु धर्म तथा अध्यात्म दर्शनमा १०८ अंक लाई पवित्र तथा दिव्य अंक मानिन्छ र यसको रहस्य ब्रम्हाण्ड र ब्रम्हाण्डका सर्जक स्वयं परब्रम्ह अर्थात परमात्मासंग जोडिएको उल्लेख रहेको पाइन्छ । वर्तमान समयमा हामी अस्तिवमा रहेको तथा हामीले जीवनयापन गरिरहेको एउटा ब्रम्हाण्ड हो र यस्ता ब्रम्हाण्डहरु यो लगायत सबैगरि जम्मा १०८ वटा रहेका छन् यसर्थ जप मालाको १०८ अंक पूर्ण ब्रम्हाण्ड तथा पूर्ण ब्रम्हसंग सम्वन्धित रहेको छ र १०८ जपमाला ब्रम्हाण्डिय विषय तथा पूर्ण ब्रम्हाण्डको प्रतिनिधित्व गर्ने मूल्यवान विषय तथा साधन हो । जप मालाको १०८ अंकको अर्को दिव्य जुडाउ पनि ब्रम्हाण्डसंग नै रहेको छ । ब्रम्हाण्डको मूल शक्ति शिव–शक्ति तथा पुरुष र प्रकृतिलाई मानिन्छ । पुरुष सदाशिव हुन्, सदाशिव स्वयं परब्रम्ह अर्थात परमात्मा हुन् र शक्ति प्रकृति अर्थात ब्रम्हाण्ड हुन् । शिव–शक्ति तथा पुरुष र प्रकृति एकै हुन अर्थात परमात्माको निराकार–निर्गुण–अव्यक्त तथा नदेखिने पाटो शिव तथा पुरुष अर्थात आत्मा हो र परमात्माको आराकार–गुण–व्यक्त तथा देखिने पाटो शक्ति तथा प्रकृति अर्थात ब्रम्हाण्ड हो । यस अर्थमा पुरुषको आधा अंश प्रकृति तथा शिवको आधा अंश शक्ति हुन् जसलाई ब्रम्हाण्डकी सर्जक आदिशक्ति जगदम्बा जगत जननी स्वरुप मानिन्छ । स्वयं परब्रम्ह अर्थात परमात्मा शिव तथा पुरुष अर्थात आत्मा सदा अमर, नित्य तथा अपरिवर्तनशील रहन्छ र शक्ति तथा प्रकृति अर्थात ब्रम्हाण्ड अर्थात पदार्थ सदा अनित्य तथा परिवर्तनशील रहन्छ । यसकारण प्रकृति तथा आदि शक्ति जगदम्वा जगत जननीले आफ्नो परिवर्तनशील गुणस्वरुपका कारण बारबार स्वरुप परिवर्तन गर्नुभयो तथा मनुष्य स्वरुपमा जन्म लिएर मर्त्यलोकमा अवतरित हुनुभयो । सनातन शास्त्रहरुमा आदि शक्ति जगदम्वा जगत जननीले दक्ष प्रजापतिकी जेष्ठ सुपुत्री सतीदेवीका रुपमा जन्म लिनुअघि १०८ पटक जन्म लिसक्नु भएको उल्लेख रहेको पाइन्छ । स्वयं परमात्माका आकार, गुण तथा व्यक्त स्वरुप भगवान शिवका गलामा रहेको १०८ मुण्डमाला आदि शक्ति जगदम्वा जगत जननीको १०८ जन्मको प्रतिकका रुपमा रहेको मानिन्छ र यसैलाई प्रतिनिधित्व गर्नेगरि १०८ जप मालाको संस्कार प्रारम्भ गरिएको हो । यसप्रकार नाम जप गरिने १०८ जप मालासंग केवल ती वनस्पति, धातु तथा मणिहरुका दानाहरु मात्र घुमिरहेका हुदैनन्, गी दानाहरु संगसंगै पूर्ण ब्रम्ह र पूर्ण ब्रम्हाण्डको नाम जप, उपासना, प्रार्थना, भक्ति, श्रद्धा, आस्था, विश्वास, समर्पण स्वस्फूर्त रुपमा भैरहेको हुन्छ नित्य, सनरन्तर साधकले थाहा नै नपाइकन । यसकारण नाम जपमा माला घुमाउनु अत्यन्तै उपयोगी, लाभकारी, प्रभावकारी र सर्वाधिक श्रेयस्कर मान्दै आइएको हो । 

यसकासाथै नाम जपमा मालाको प्रयोगका अन्य धेरै प्रकारका वाहिय तथा आन्तरिक लाभहरु रहेका छन् मनुष्यका लागि । माला जपको वाहिय लाभमा, हातका औंलाको अनुभवमा मालाका दाना आइरहने हुनाले ध्यान भड्कीदैन तथा जागरुकता बनिरहन्छ, सजगता तथा साक्षी भाव बनिरहन्छ, केहीबेरका लागि अन्जानवस सजगता तथा साक्षी हट्यो भने पनि मालाको स्पर्शका कारण तुरुन्त याद आउछ र ध्यान पुनः सजगता तथा साक्षी भावमा फर्कन्छ । त्यस्तै माला जपको वाहिय तथा सांसारिक लाभमा, जप मालाका जडिबुटीजन्य गुण तथा औषधिय उर्जाका कारण साधकको शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक स्वास्थ्य शुद्ध, स्वस्थ, सक्रिय, सन्तुलित तथा व्यवस्थित रहन्छ र उसको जीवनमा सहजै सुख, खुशी, समृद्धि, सफलता, शान्ति, आनन्द छाउछ र सांसारिक र पारमार्थिक दुवै प्रकारले जीवन संन्तुलित तथा व्यवस्थित बन्छ । माला जपको आन्तरिक तथा पारमार्थिक लाभमा, साधकमा परमात्माको प्रार्थना भैरहेको, परमात्माको सानिध्य प्राप्त भैरहेको, धर्म–संस्कृति–अध्यात्मप्रति निष्ठावान रहेको आदि विशेष प्रकारको मानसिक सन्तोष, स्वीकार तथा भावनात्मक शान्तिको अनुभूति भैरहन्छ र यस्तो भावले उसको आत्मा अर्थात चेतनाको विकास तिब्रगतिमा हुन्छ उसको आध्यात्मिक मार्ग खुल्दै मोक्ष उन्मुख हुदै जान्छ । 

छिट्टै,

@नाम जपको महत्व र प्रभावकारीत

@कुन भगवान तथा देवी–देवताको नाम जप गर्ने

@नाम जप कसरी गर्ने

@नाम जपको वैज्ञानिकता

@नाम जपले कसरी काम गर्छ 

@भौतिक विज्ञानका प्रयोगात्मक खोजहरु

@अध्यात्म विज्ञानका व्यवहारिक खोजहरु

@नाम जपका उपलव्धिहरु

@नाम जप र स्वअनुभूति